US Senator John McCain , Kim Âu Hà văn Sơn
NT Kiên , UCV Bob Barr, Kim Âu Hà văn Sơn
Nguyễn Thái Kiên , Kim Âu Hà văn Sơn, Cố vấn an ninh đặc biệt của Reagan-Tỷ phú Ross Perot,Tŕnh A Sám
TỪ CẤM ĐẠO ĐẾN CÔNG CỤ HÓA TÔN GIÁO
Duyên-Lăng Hà Tiến Nhất
Đạo Chúa được truyền vào đất nước ta từ năm 1533 đời Lê Trang Tôn. Trải qua gần 500 năm, Giáo Hội Công Giáo Vietnam (GHCGVN) luôn gặp phải những cấm cản, thậm chí đàn áp, tiêu diệt của các triều vua chúa phong kiến. Ngày nay dưới chế độ cộng sản (CS), việc cấm đạo c̣n tệ hơn gấp bội. Nó không chỉ nhắm vào GHCG không thôi, mà c̣n bao trùm trên tất cả mọi tôn giáo, và biến đổi đi theo một h́nh thái mới, từ việc tiêu diệt một tín ngưỡng qua việc biến tính các tôn giáo thành những công cụ hầu phục phụ cho chế độ.
Các tác gỉa của cuốn Sách Đen (Livre Noir) đồng ư cho rằng cộng sản (CS) là một thảm họa lớn nhất cho loài người trong thế kỷ 20. Nh́n riêng trên khía cạnh tôn giáo không thôi, gọi CS là thảm họa thiết tưởng không sai tí nào.
Việt Nam là một quốc gia đă chịu đựng thảm họa CS chính thức từ 50 năm nay (từ 1954). Cái thảm họa này mọi thành phần dân tộc đều cùng chia phần gánh chịu. Riêng GHCGVN phải gánh phần có thể nói là nặng nề vượt trội. Trong bài viết này, tôi muốn đối chiếu cơ bản hai h́nh thức cấm đạo thời vua chúa phong kiến và dưới chế độ CS ngày nay để làm nổi bật lên cái bản chất phi tôn giáo của CS. Sau đó bàn đến những thiệt hại trước mắt, cũng như những di hại về sau do chế độ CS gây nên mà GHCGVN sẽ c̣n phải chịu đựng cả sau khi chế độ này không c̣n tồn tại trên đất nước.
Nhân đây cũng xin được lưu ư bạn đọc về ư nghĩa của một vài từ ngữ thường gặp trong lối nói hàng ngày. Hai cụm từ "đàn áp tôn giáo", hay "tiêu diệt tôn giáo", mỗi nhóm chữ này tuy có nghĩa riêng của nó, nhưng cả hai đều bao hàm chung một nội dung là "cấm đạo". Nghĩa là chủ trương dùng những biện pháp cưỡng chế theo ư muốn của nhà cầm quyền nhằm mục đích bắt người có đạo phải từ bỏ tín ngưỡng của ḿnh, ngăn cấm tự do hành đạo và giảng đạo. Để tránh sự g̣ bó trong mạch văn, người viết xin được xử dụng hai cụm từ này chung trong ư nghĩa là "cấm đạo" cho tiện. Riêng cụm từ "biến tính tôn giáo" (religious transmutation), người viết dùng để nói đến đường lối cấm đạo đặc biệt ngày nay của chế độ CSVN. Phương pháp cấm đạo này sẽ được đặc biệt bàn đến trong bài.
NHỮNG CÁCH CẤM ĐẠO XƯA VÀ NAY
Nh́n chung, từ việc cấm đạo của một số vua chúa thời phong kiến trước đây đến chủ trương tiêu diệt tôn giáo của CS hiện nay tại Vietnam, ta thấy có một khoảng cách khá xa về 3 phương diện: Chủ trương, nguyên nhân và đường lối áp dụng. Cần phân biệt cho rơ các khía cạnh của vấn đề th́ mới hiểu được sự tinh vi, tàn bạo và vô luân của chế độ CSVN.
1. CHỦ TRƯƠNG
Người chủ trương cấm đạo thời phong kiến tại Vietnam là các vị vua chúạ. Họ đều là những người duy tâm và có tín ngưỡng. Nhiều người rất sùng đạo nữa là khác. Việc cấm đạo phát sinh do tính hẹp ḥi và đầu óc thiển cận của những người lănh đạo thủ cựu trước bối cảnh giao tiếp của hai nền văn hóa Đông Tây. Đạo Chúa vào Vietnam là một tôn giáo hoàn toàn xa lạ so với các tôn giáo đă có sẵn nề nếp trong nước. Lại cũng khác hẳn về giáo lư lẫn phụng vụ. Những yếu tố đó lồng trong bối cảnh đất nước bị ngoại xâm đe dọa nên không dễ dàng được những đầu óc b́nh vôi thủ cựu chấp nhận. Hơn nữa, vua chúa phong kiến nắm mọi quyền hành độc đoán trong tay, lại tự cho ḿnh có trách nhiệm thay Trời cai trị thiên hạ, nên việc chuyên quyền quyết đóan đưa đến sai lầm là điều rất dễ xẩy ra. Điểm đáng lưu ư ở đây là hành động cấm đạo của các vua chúa chỉ nhằm mục đích ngăn cấm truyền bá một tín ngưỡng bị cho là gây nguy hại cho xă hội và triều đ́nh, tuyệt đối không cấm tất cả mọi tôn giáo hoạt động, cũng không chủ trương tiêu diệt ư thức về tôn giáo nơi con người.
Ngược lại, chủ thể của việc cấm đạo ngày nay là đảng CS vô thần. Đảng này được xây dựng trên nền tảng triết học duy vật biện chứng. Triết thuyết này chối bỏ Thượng Đế và mọi thần linh, cũng không thừa nhận bất cứ một ư thức tôn giáo nào. Lư thuyết này đúng ra đă có từ lâu đời, đến nay Marx hệ thống lại, được Lenin triển khai thực hành và biến nó thành vũ khí chính trị để đấu tranh dành chánh quyền. hăy nghe những ông tổ CS này nói về tôn giáo. Marx: "Tôn giáo là thuốc phiện của loài người". Và Lenin: "Hàng triệu hành động bẩn thỉu nhất, hành vi bạo tàn nhất, bệnh truyền nhiễm nguy hiểm nhất vẫn không nguy hiểm bằng những ư niệm về thần linh, về thượng đế được bao che bằng cái áo lư tưởng khôn ngoan nhất".
2. NGUYÊN NHÂN
Như thế cho thấy việc cấm đạo của CS là một giáo điều nằm trong một học thuyết phi tôn giáo, phủ nhận mọi tín ngưỡng, chối bỏ mọi niềm tin vào thần linh, coi tôn giáo là kẻ thù cần phải tiêu diệt. Điều đó giải thích tại sao CS ngăn cấm và t́m cách tiêu diệt mọi tôn giáo chứ không trừ ra một tôn giáo nào.
C̣n về việc cấm đạo của các vua chúa thời phong kiến tại nước ta, có hai lư do để giải thích. Một là v́ cho rằng đạo công giáo là một thứ tà đạo ngoại nhập xúi dục và mê hoặc người dân trong nước làm những điều trái với luân thường đạo lư, với phong tục tập quán lâu đời của người dân, với nếp sống văn hóa của xă hội. Hai là v́ nghi ngờ các giáo sĩ truyền giáo là những người thực dân cướp nước, đe dọa đến quyền hành của triều đ́nh, và giáo dân đều là những kẻ dốt nát đă bị thực dân mê hoặc.
3. ĐƯỜNG LỐI
Đường lối cấm đạo dưới các triều Minh-Mạng, Thiệu-Trị, và Tư-Đức nhà Nguyễn, và một số các ông Chúa thời phân tranh nói chung rất tàn bạo. Đường lối này dẫn đến việc xử dụng các biện pháp tàn ác và quyết liệt như chặt đầu, giam cầm, đầy ải, tịch thu tài sản, phân sáp v.v. Triều đ́nh ra nghiêm lệnh cấm truyền bá đạo. Các chỉ dụ đều ghi rơ giết hoặc thích chữ "Tả đạo" vào mặt, và bắt đi lưu đầy những ai không tuân lệnh của triều đ́nh, phân sáp các làng công giáo. Thánh đường bị triệt hạ. Tài sản bị tịch thu v.v.
Việc cấm đạo cũng giống như một trận băo lớn thổi ngang qua một cánh rừng. Mưa gío ào ào lướt tới. Có cây đổ. Cây gẫy cành. Lá rụng tơi tả. Cả khu rừng cúi rạp ḿnh xuống để chịu đựng khi cơn băo đổ tới. Nhưng khi trận băo đi qua, dưới ánh mặt trời quang đăng, khu rừng lại vươn ḿnh trỗi dậy. Sức sống xem chừng c̣n tràn đầy hơn trước. Trận băo chỉ là một hiện tượng vật lư xẩy ra trong thời gian ngắn, đơn vị đếm được là ngày. Sự thiệt hại của khu rừng nhiều ít tùy theo sức gío, và lượng mưa. Trận băo đi qua không hề để lại thiệt hại về sinh thái cho khu rừng. Bằng biện pháp tàn sát như đă thấy, việc cấm đạo của các vua chúa tất nhiên gây nên rất nhiều thiệt hại. Thiệt hại về tài sản, nhất là thiệt hại về sinh mạng. Sự thiệt hại về nhân mạng theo sách vở ước lượng là 130.000 (Lm Bùi đức Sinh OP. Lịch sử GHCG, trang 392). Nhưng khi việc cấm cách qua đi đến đâu, GH vươn ḿnh sống dậy mạnh mẽ và tươi tốt đến đó. Với lề lối cai trị của thời phong kiến, triều đ́nh tưởng chỉ cần ban bố vài ba cái Đạo hoặc Chỉ Dụ là giải quyết xong được vấn đề. Chịu đựng những biện pháp tàn ác như thế, nhưng lịch sử cho thấy, càng bị đàn áp, GH thời đó càng kiên tŕ sống đạo, cộng đồng giáo dân càng đoàn kết, giáo lư càng trong sáng. Đó là điểm cần lưu ư.
Ngày nay, trong nỗ lực tiêu diệt các tôn giáo, VC áp dụng đường lối hoàn toàn khác các vua chúa xưa kia, theo đúng đặc tính lưu manh, xảo trá và quỉ quyệt của chế độ. Hồi kư của một điệp viên CS Liên Sô được đặt tên là Michael đă len lỏi lên tới hàng ngũ cao cấp trong GHCG viết: "I would particularly never lose sight of the fact that persecutions only make martyrs of whom Catholics have reason to say that they are seeds of Christianity. Therefore, no martyrs." (AA 1025, The Memoirs of an Anti-Apostle). Xin tạm dịch: Trích từ cuốn AA 1025, Hồi kư của một tên phản đồ: "Đặc biệt không bao giờ tôi quên để tâm tới sự thể là khủng bố chỉ tạo ra người tử đạo mà các tín hữu đều có lư do nói rằng máu tử đạo là hạt giống làm triển nở GH. Do đó, không để có tử đạo được".
Đường lối khác nên biện pháp áp dụng cũng có khác. Trước hết có thể khẳng định rằng dưới chế độ CS vô thần không có luật pháp nào minh thị cấm đạo cả. Hiến Pháp VC hiện hành điều 70 không cấm mà c̣n minh nhiên cho phép công dân có quyền tự do tín ngưỡng hoặc không tín ngưỡng. Chính cái quyền tự do tín ngưỡng hữu danh vô thực này đă đẻ ra đủ mọi thủ thuật đàn áp rất tinh vi và xảo trá. Chỉ nh́n bề ngoài, người quan sát thấy nhân dân Vietnam hầu như có hoàn toàn quyền tự do tôn giáo. Phải t́m hiểu cho thật cặn kẽ mọi khía cạnh th́ mới biết rơ được vấn đề. Chẳng hạn Hiến Pháp công nhận quyền tự do tôn giáo, nhưng đủ thứ luật lệ như Sắc Lệnh (đạo luật), nghị định, qui định v.v. về tôn giáo của đủ mọi cấp chánh quyền và đoàn thể lại t́m cách trói buộc, hạn chế hoặc cấm cản. Rất ít giết chóc công khai, nhưng ngấm ngầm thủ tiêu th́ không ít. Không có ai bị bắt bớ tù đầy v́ lư do tôn giáo, nhưng áp dụng quản chế trên hầu hết mọi giáo sĩ. Những giáo sĩ bị nghi ngờ là nguy hiểm đối với chế độ bị bắt giữ không xét xử toàn là v́ những tội danh bịa đặt. Cấm các tôn giáo in ấn sách đạo, nhưng nhà nước độc quyền in ra sau khi đă sửa đổi nội dung cho phù hợp với chủ trương của đảng, rồi bán ra cho các tín đồ đọc. Cho chiêu sinh vào các chủng viện nhưng nhà nước toàn quyền tuyển chọn ứng viên. Tóm lại, những biện pháp này và muôn ngàn biện pháp tinh vi và ma giáo khác được CS xử dụng cốt để biến đổi bản tính các tôn giáo thành một thứ tôn giáo vụ vào h́nh thức làm công cụ cho chế độ. Trong khoa học, người ta có thể biến hướng ḍng chẩy của một con sông theo ư muốn của con người để làm lợi cho kinh tế. Chánh sách tôn giáo của CSVN ngày nay cũng thế, biết không thể tiêu diệt nổi các tôn giáo, CS lèo lái các giáo hội đi theo con đường chúng vạch ra để phục vụ cho chế độ.
NHỮNG THIỆT HẠI DO CS CẤM ĐẠO GÂY RA
Phương pháp cấm đạo mới mẻ này tất nhiên gây nên rất nhiều thiệt hại cho các giáo hội, đặc biệt là GHCG. Trong phạm vi bài này, chúng tôi chỉ nêu và dẫn chứng GHCG làm điển h́nh. Các giáo hội khác thiết tưởng không nhiều th́ ít cũng đều chịu chung số phận như thế cả.
Có nhiều h́nh thức thiệt hại khác nhau, nhưng có thể xếp gom lại trong ba lănh vực sau: sinh hoạt, giáo lư, và lănh đạo. Những thiệt hại trong lănh vực sinh hoạt có thể gọi là dạng ngắn hạn, v́ dạng này có thể phục hoạt trở lại chỉ trong thời gian ngắn khi có điều kiện. Trái lại, những thiệt hại trên hai lănh vực giáo lư và lănh đạo được xếp vào dạng dài hạn, v́ đó là những di hại có thể nói là truyền đời, không thể phục hồi trong một vài tháng, một vài năm, thậm chí một vài chục năm.
Sau đây chúng ta xem xét về những thiệt hại đó trên từng lănh vực.
1. SINH HOẠT
Các sinh hoạt của GHCG được xét đến qua 2 khía cạnh: phương tiện và các hoạt động của GH.
Phương tiện bao gồm các cơ sở vật chất như thánh đường, nguyện đường, tu viện, trường học, bệnh viện, các cơ sở ấn loát, từ thiện, xă hội như cô nhi viện, nhà dưỡng lăo, câu lạc bộ sinh viên v.v. đất đai và các tài sản khác.
Hoạt động của GH ngoài phụng vụ, c̣n trải rộng trên các lănh vực y tế, giáo dục và xă hội. Cả hai mặt hoạt động và phương tiện trong vấn đề sinh hoạt của GH liên hệ cơ hữu với nhau, v́ không có phương tiện th́ dĩ nhiên là không thể hoạt động hữu hiệu được. Do đó ngay khi vừa lên nắm quyền, VC đầu tiên nghĩ ngay đến chuyện cắt đứt hết mọi phương tiện sinh hoạt của GH. Chỉ trừ một số thánh đường, c̣n tất cả đều bị tịch thu trắng trợn, hoặc huê dạng dưới h́nh thức "tự nguyện" hiến tặng.
Cho đến nay, tất cả những cơ sở của GH bị CS tịch thu đều coi như mất đứt luôn. Nghĩa là không hoàn trả, cũng không hy vọng đ̣i lại được. Hơn thế VC c̣n muốn cướp luôn những ǵ GH c̣n may mắn giữ lại, như đất ḍng Thiên An ở Huế, đất Thánh địa La Vang ở Quảng Trị, đất nhà chung bên cạnh nhà thờ chánh ṭa Hanoi v.v.. Mới đây nghe nói VC trả lại cơ sở trước kia gọi là câu lạc bộ (CLB) Phục Hưng tại Saigon cho ḍng Đaminh. Chuyện nghe có vẻ hi hữu đấy, nhưng nó cũng có lư do của nó. CLB này trước kia là tài sản của ḍng Đaminh chi Lyon, Pháp. Hồi đó ḍng Đaminh tại VN thuộc hai chi nhánh riêng biệt là Lyon, Pháp, và Manilla, Philippines. Bây giờ cả hai nhánh hợp nhất thành một và trong ḍng có hai linh mục quốc doanh thứ gộc là Thiện Cẩm và Đinh Châu Trân. VC trả CLB này lại cho nhà ḍng chẳng phải có ư tốt lành ǵ. Chúng trả cơ sở này lại cho ḍng Đaminh, nhưng thực tế là giao cho quí ngài quốc doanh Thiện Cẩm quản lư để ông có phương tiện hoạt động hầu "nắm đầu" sinh viên cho chúng, v́ cơ sở này là một câu lạc bộ sinh viên. Sự việc là thế.
Chuyện ngược đời hiện nay là các cơ sở khác th́ VC chiếm không nhả ra, nhưng các thánh đường th́ tại một số nơi, chúng c̣n thiếu điều năn nỉ giáo dân lấy lại dùm nữa mới lạ. Chuyện nữa khó tin nhưng có thật là VC c̣n ngấm ngầm thúc đẩy giáo dân trùng tu các thánh đường đă cũ nát, và xây cất mới càng nhiều càng tốt và càng nguy nga đồ sộ càng hay. Đây là chánh sách diệt CG hết sức tinh vi của CSVN. Chánh sách này, theo tiết lộ của tên Hai Cẩn, bí thư huyện ủy G̣ Vấp trước đây có 5 tác dụng:
a/ GH kiếm dollar từ nước ngoài về cho nhà nước.
b/ Thúc đẩy kinh tế phát triển qua ngành xây cất.
c/ Tạo công ăn việc làm cho công nhân.
d/ Làm cho giáo dân nghèo đi và cơ cực hơn v́ phải đóng góp công sức và tiền bạc, từ đó tạo bất măn giữa giáo dân và chủ chăn, đồng thời c̣n một tác dụng nữa là gây ư thức đố kỵ với các tôn giáo khác trong nước.
e/ Sau cùng và quan trọng nhất là phô trương chánh sách tự do tôn giáo bịp của nhà nước CS.
Do sự thả lỏng và khuyến khích ngầm của CS, hiện nay tại VN, chuyện xây mới và trùng tu nhà thờ đang nở rộ như một phong trào. Nhiều giáo dân có máu trào phúng đă ví nó như phong trào "nuôi cút" ngày xưa. Nhiều nhà thờ hăy c̣n xử dụng tốt phải đập đi xây mới lại cho kịp với phong trào. Có linh mục gởi thơ sang Mỹ quyên tiền kèm tấm card mầu có h́nh linh mục cùng với 7 ngôi nhà thờ cha đă xây. Nay ngài xin giúp đỡ để xây thêm ngôi thánh đường thứ 8. GH cũng đă nhận thấy t́nh trạng phi lư này. Chính đức hồng y Phạm Minh Mẫn khi đến khánh thành thánh đường giáo xứ Hanoi tại Xóm Mới, G̣ Vấp đă kín đáo khuyên các linh mục của ngài như sau: "Các cha đừng làm nhà thờ như những tay cua rơ xe đạp". Chỉ một lời khuyên nhẹ nhàng thôi không có tác dụng. T́nh trạng vẫn lan tràn khắp nơi, và hiện nay người ta vẫn thấy các linh mục VN ào ào đổ ra ngoại quốc quyên góp tiền bạc về xây nhà thờ.
Nh́n vào t́nh h́nh xây nhà thờ chúng ta thấy rơ ràng là khi điều kiện cho phép th́ những thiệt hại về vật chất có thể khôi phục lại một cách rất mau chóng. Nhưng ở đây sự khôi phục qúa đà đă trở nên tai hại và mang những hậu qủa không lường được về niềm tin của người ngoài đối với GH và về lối sống của nhiều linh mục.
GHCG vốn tự hào là GH của người nghèo. Các ngôi thánh đường qúa nguy nga tráng lệ trong bối cảnh và cuộc sống hôm nay của người dân trong nước có phản ảnh đúng niềm tự hào đó không, hay tự chúng đă trở thành phản chứng của Tin Mừng mất rồi? Trong một khu vực dân cư nghèo nàn, nơi quần tụ của đủ mặt các tôn giáo khác nhau mà chùa chiền th́ đổ nát hoang sơ, thánh thất rêu phong dột bấy, giảng đường (Ḥa Hảo) tiêu điều vắng vẻ, GH có nên xây cất lên một ngôi thánh đường qúa bề thế tại đó không? Gỉa dụ cho vui, đôi khi Đức Phật, Đức Thầy, hoặc Thiên Nhăn ở quanh đấy muốn ghé thăm Chúa, liệu các vị khách có cảm thấy rụt rè e ngại khi bước vào mà thấy nhà Chúa qúa lớn, qúa sang không? Từ đó nẩy sinh thắc mắc là ngôi thánh đường nguy nga kia với những lễ lạt đông đúc sầm uất trong bối cảnh và thực trạng của khu vực có thật sự làm vinh danh Chúa, hay đă làm Chúa phải mất mặt trước các vị khách quí nói trên, v́ chính họ đă từng nghe Ngài dậy dỗ môn đệ của Ngài rằng: "Phúc cho kẻ sống khó nghèo v́ Nước Trời là của họ" (Mt 5,3). Đă từ lâu lắm rồi, người dân VN mang ấn tượng rằng đạo Chúa là một tôn giáo giầu có và quyền quí nên có câu tục ngữ "đi đạo lấy gạo mà ăn". Cái ấn tượng thật tai hại mà không biết có ai chịu để tâm và suy nghĩ không?
Phong trào thi đua xây nhà thờ khả dĩ c̣n gây nên sự nghi ngờ nơi giáo dân về tinh thần đạo đức và tính ngay thẳng của các linh mục. Thật vậy, khi một vị linh mục ra ngoại quốc xin tiền xây nhà thờ, giáo dân tại hải ngoại ào ào đưa tiền trao vào tay cha. Dĩ nhiên họ trao ra cho mục đích xây nhà thờ nên đồng tiền này đă trở thành tài sản chung, của thánh. Nếu tiền này được dốc hết ra để xây nhà thờ th́ đó là điều tốt. Nhưng việc tốt phỏng có được bao nhiêu! Thực tế không thiếu trường hợp các linh mục nghĩ rằng tiền người ta cho là cho cha nên cha có quyền xài thế nào tùy ư cha. Dĩ nhiên cha xây nhà thờ, nhưng cũng đổ vào các việc tư riêng của cha không ít. Phải xây nhà xứ tương xứng cho cha xứ ở, phải trang trí, sắm tiện nghi cho nhà xứ, và có khi c̣n phải tậu xế 4 bánh để cha có phương tiện đi lại. Rất có thể c̣n những nhu cầu thầm kín khác nữa, ai mà biết được. Với một cơ ngươi bề thế cùng những phương tiện và tiện nghi hiện đại của lối sống văn minh ngày nay, ông cha xứ sống giữa đám bổn đạo nghèo xơ xác tự nhiên mang h́nh ảnh một tên lănh chúa quyền uy thời nô lệ từ lúc nào mà chính cha cũng không hay.
Chuyện xoay xở tiền bạc để làm nhà thờ đối với một số linh mục quan trọng đến độ c̣n hơn việc chăm sóc phần hồn cho bổn đạo. Có vị đă nằm lỳ ở bên Mỹ này hàng nửa năm trời kiếm cho đủ chỉ tiêu mới chịu về. Có vị bị con chiên "việt kiều" lừa vào tṛng. Lũ con chiên lưu manh dỗ ngọt ông cha đổi tiền mặt ra check để cầm về cho dễ. Khi nhận check cha c̣n đứng cho tờ báo đạo của chúng chụp h́nh. Tờ báo này bay về VN trước ông cha. Khi cha bước chân xuống phi trường Tân Sơn Nhất, công An khám xét tịch thu tấm check, giơ ra tờ báo chứng minh ông cha nhận tiền của CIA để hoạt động chống nhà nước. Rất may là cha chỉ mất tiền, không bị đưa ra ṭa về tội làm gián điệp. Con chiên bổn đạo thương an ủi cha xứ của ḿnh "mất của nhưng c̣n người là may rồi".
2. GIÁO LƯ
Có thể có bạn đọc nghi ngờ và thắc mắc làm sao việc CS cấm đạo lại di hại đến giáo lư của tôn giáo. Vấn đề này có thật và c̣n rất tai hại nữa. Mitrokhin, một trùm t́nh báo KGB đă tiết lộ trong một báo cáo về t́nh h́nh tôn giáo năm 1961: "Chúng ta phải gài người của chúng ta vào hàng ngũ các chủng sinh để về sau họ sẽ gây ảnh hưởng lên các hoạt động của giáo hội Chính Thống Nga. Họ sẽ là nhân viên của chúng ta ảnh hưởng đến các tín đồ".
Như trên chúng tôi đă viết, ngày xưa vua chúa cấm đạo nhưng không tiêu diệt ư thức về tôn giáo. Cho đến khi Marx đưa ra chủ nghĩa CS, ông mới nêu vấn đề tận diệt nơi con người ư thức về Thượng Đế. Các chế độ CS từ Liên Sô cho đến VN đều rắp tâm thực hành kinh điển của Marx. Thế nhưng cho đến nay, CS mới khám phá ra rằng chúng đă hoàn toàn thất bại trong việc tiêu diệt nơi con người ḷng tin vào Thượng Đế. Nhưng chúng đă t́m ra được một đường lối khác thay thế. Đường lối đó là không tiêu diệt được tôn giáo th́ thay đổi nó để sai khiến nó. Vấn đề này đ̣i hỏi thời gian và bắt đầu từ việc thay đổi giáo lư nền tảng của tôn giáo.
Giáo lư của đạo Chúa nằm trong Thánh Kinh, giáo huấn của các Công Đồng, các giáo phụ, tông huấn của các giáo hoàng v.v. Tất cả đều được viết bàng ngoại ngữ. GHVN để có sách dùng nên phải dịch sang tiếng Viet cho thông dụng. Các bản dịch xưa văn chương qúa cổ, nên ngày nay các sách đă được dịch lại cho thích hợp hơn. Dịch lại th́ dễ rồi v́ GH không thiếu nhân sự. Nhưng c̣n in? Đây là hai khía cạnh của vấn đề mà chúng ta đang bàn đến.
Trước hết xin nói về người dịch.
Hiện nay tại tổng giáo phận Saigon có một ban tu thư dịch thuật gồm linh mục, nữ tu, và giáo dân. Họ vào khoảng vài chục người. Trên những sách quan trọng như Kinh Thánh, sách lễ, chúng ta thấy có để tên các dịch gỉa này. Có lẽ v́ khiêm tốn, tên tuổi của quí vị không thấy kèm theo danh hiệu, bằng cấp hoặc chức vụ. Tuy nhiên họ hẳn là phải thuộc hàng "elite" mới đủ khả năng làm công việc đó. Trong số các dịch giả có một nhân vật mà tiếng tăm th́ có thể không một giáo dân nào không biết tới. Đó là cha Thiện Cẩm. Ông là một linh mục quốc doanh loại gộc. Trong hệ thống linh mục chính ủy hiện nay, Thiện Cẩm chỉ đứng sau nhóm "Tứ nhân bang" Minh-Cần-Từ-Bích. Thử nghe Lm Thiện Cẩm nói về tự do tôn giáo tại VN: "Thực tế là chúng tôi không hề c̣n một mảy may nghi ngờ nào đối với chính sách của đảng và nhà nước về tôn giáo. Chính sách ấy trước sau như một là tôn trọng tự do tín ngưỡng và tự do tôn giáo". Ngoài ra, người viết c̣n biết được 2 nhân vật khác. Một vị là linh mục rất hăng say trong nhóm biểu t́nh đ̣i trục xuất đức khâm sứ Henry Le Maitre và hạ bệ đức cha Nguyễn Văn Thuận, TGM phó giáo phận Saigon. Vị này đă chết. Một người khác nữa là một giáo dân trước kia hoạt động trong nhóm "Sống Đạo" tại Saigon. Ông trốn động viên Thủ Đức, chui vào làm lính trơn tại một đơn vị tham mưu trong quân đội. Sự có mặt của các nhân vật nêu trên (và rất có thể c̣n nhiều người khác nữa trong ban dịch thuật) không thể nào không khiến cho người ta nghi ngờ có bàn tay CS dính vào công tác phiên dịch này. Từ đó dặt ra vấn đề trung thực của các bản dịch, mặc dù các sách này đă có phép "imprimatur" (được phép in) của đức TGM Phạm Minh Mẫn và viện phụ Phước Sơn Vương Đ́nh Lâm.
Ngoài những bộ sách quan trọng có ghi tên dịch gỉa, c̣n là không thiếu những sách kém quan trọng khác được dịch chui, nghĩa là không để tên người dịch trên sách. Tất cả những sách dịch chui hay không chui đều được in tại các nhà in quốc doanh và bán hầu như công khai trong nước. Như vậy lại phải bàn đến vấn đề in ấn.
Ai cũng biết CS nắm trong tay mọi cơ sở ấn loát. Do đó nhiều người ở ngoài này cứ tưởng rằng giáo dân trong nước không có sách đạo để đọc. Nghĩ thế là lầm to. Trái lại, giáo dân trong nước bây giờ không thiếu bất cứ một loại sách đạo nào, từ Kinh Thánh đến các sách truyện. Không những thế, sách đạo trong nước c̣n thấy xuất khẩu sang Mỹ do đồng bào về thăm nhà mang ra. Sự kiện trong nước không thiếu thốn sách đạo thật sự là một hiện tượng ngược đời và lạ lùng ít có người ngờ và hiểu nổi, buộc ḷng những người quan tâm đến vấn đề tự do tôn giáo đặt ra hàng loạt thắc mắc về người dịch, người in, và sự trung thực của các bản dịch.
Chuyện khá lư thú là CS cấm phổ biến sách báo đạo, nhưng chúng lại công khai in sách đạo cho GHCG. Nói thế có nghĩa là tất cả mọi sách vở của GH hiện nay đều được in từ cơ sở ấn loát của nhà nước CS. Đúng vậy. Một số sách có ghi cơ sở ấn loát đàng hoàng. Cuốn Kinh Thánh Trọn Bộ được in tại Nhà Xuất Bản Thành Phố Hồ Chí Minh, 62 Nguyễn Thị Minh Khai, Q1. Cuốn Lời Chúa Trong Thánh Lễ, tức sách lễ, in tại Nhà Xuất Bản Tôn Giáo, 10 Chu Văn An, Hanoi. Một số không ghi cơ sở ấn loát nhưng được ngụy trang qua ḍng chú thích trang đầu sách, chẳng hạn "Tài liệu học tập tư" v.v.. Câu hỏi được đặt ra là những sách này khi đem đến in có bị công an văn hóa kiểm duyệt không? Câu trả lời chắc chắn một trăm phầm trăm là CÓ. Một chứng minh cụ thể là trong cuốn Mẹ Đến Lần Cuối trang 38 bị kiểm duyệt “bỏ” với ghi chú ở cuối trang ḍng chữ "Bỏ đi vài đoạn không cần thiết. Chúng tôi đánh dấu bằng (.....)". Câu văn trước đoạn phải bỏ do kiểm duyệt viết: "Tin đồn lan đi nhanh như thuốc súng khắp vùng ấy và xa hơn. Công an cảm thấy lúng túng". Sự thể được hiểu là công an CS Nam Tư đă thất bại trong việc ngăn chận tin đồn về chuyện Đức Mẹ hiện ra (chú thích của người viết). Ngoài ra điều hiển nhiên không cần chứng minh là trong chế độ CS, không thể có bất cứ một ấn loát phẩm nào mà không bị kiểm duyệt. Sách đạo càng không có điều kiện miễn trừ hơn. Đối với bọn CS tham lam th́ không ǵ chúng không dám làm, miễn là có tiền. Tuy nhiên có tiền th́ có tiền, nhưng đừng ḥng chúng lơ là vấn đề trị an của chế độ.
Một thắc mắc khác nữa về sự trung thực trong nội dung của các sách dịch măc dầu như trên vừa nói đă được phép Imprimatur của các đấng bản quyền. Tuy hai cuốn sách lễ và Kinh Thánh không thấy có vết tích rơ ràng về kiểm duyệt, nhưng chuyện dịch khác đi một số chữ hoặc câu trong đó đă được nhiều bậc cao minh ở hải ngoại đặt ra trên báo hoặc trên internet. Ngoài những trường hợp đă được nêu lên, người viết xin đưa ra nhận xét về hai trường hợp khác: một trong Kinh Thánh và một trong sách Lễ. Trong Kinh Thánh, người dịch dùng chữ "Đức Giêsu" thay v́ "Chúa Giêsu", và câu trong Thánh Lễ "Chính nhờ Đức Kito, cùng với Đức Kito, và trong Đức Kito" thay v́ "Chính nhờ Người, với Người và trong Người".
Văn từ đọc trong Thánh Lễ, tất cả mọi ngôn ngữ đều giống nhau. Câu tiếng Mỹ là "Through Him, with Him, and in Him" th́ tiếng VN phải là "Chính nhờ Người, với Người, và trong Người", chứ không thể dịch là "Chính nhờ Đức Kito, cùng với Đức Kito, và trong Đức Kito" được. Lư do khiến người ta dịch khác đi, theo một số linh mục trong nước ra cho biết, là v́ có chữ NGƯỜI viết hoa trong câu. Chữ Người dùng ở đây theo văn phạm VN là đại danh từ (pronoun). Ở trong nước, chữ này viết hoa chỉ được dùng để nói về Hồ Chí Minh mà thôi. Dùng chữ Người viết hoa trong bất cứ trường hợp nào cũng là bất kính đối với lănh tụ và có thể bị trừng phạt. Nhà thơ Trần Dần của miền Bắc đă đi tù gần suốt cuộc đời v́ hai câu thơ ông viết:
Xưa nay Người vẫn chẳng tin Người
Người vẫn thường kinh hoàng trước tương lai
Có thể các dịch gỉa trong ban dịch thuật của giáo phận đă thấy được cái gương Trần Dần trước mắt nên cho rằng Chúa Giêsu dù là Đấng Quyền Năng nhưng đây là Việt Nam, ai quyền năng hơn "bác hồ" của họ đây?
Cố t́nh dịch sai như trên chưa phải là chuyện quan trọng v́ câu dịch không sai về ư nghĩa mà chỉ sai về h́nh thức. C̣n trường hợp dịch chữ "Đức Giêsu" thay chữ "Chúa Giêsu" xem ra có dụng ư lớn chứ không phải vừa. Thật vậy, VN vốn là một dân tộc tôn ti trọng đạo, v́ thế ngôn ngữ VN cho thấy cách dùng tiếng xưng hô rất quan trọng. Chữ chúa trong danh từ kép "vua chúa" mang ư nghĩa khác với chữ Chúa trong lối dùng để nói về Thượng Đế. Người tín hữu nói Chúa Giêsu để chỉ Ngài là Ngôi Hai Thiên Chúa. Nói "Đức Giêsu" là đă hạ Chúa xuống tŕnh độ con người tạo vật chứ không c̣n phải là Thiên Chúa sáng tạo nữa. Khi nói Đức Giêsu, đức giám mục, đức ông, đức bà v.v. th́ có ǵ khác nhau? Khi CS không tiêu diệt được đức tin của người CG, chúng dụng tâm hạ bệ Chúa xuống ngang tầm vóc con người, và biến Thiên Chúa Cứu Thế thành một lănh tụ vô sản cũng giống như Lenin, Che Guevara, Hồ Chí Minh v.v.. CS đă dùng các linh mục theo thần học giải phóng tại các quốc gia Mỹ Châu Latinh rao giảng Chúa Giêsu là một lănh tụ cách mạng vô sản xuống thế để giải phóng các dân tộc bị nô lệ. Hiện nay các linh mục quốc doanh VN cũng đang tiếp tục công tác đó. Lm Trương Bá Cần viết trong Công Giáo Và Dân Tộc: "Ư định của Thiên Chúa đă bắt đầu được thực hiện trên đất nước VN nhờ công lao của Hồ Chủ Tịch. Nếu Hồ Chủ Tịch muốn vào nước trời, Người (viết hoa, ghi chú của người viết) sẽ vào trước hơn ai hết". Theo cha Trương Bá Cần th́ có thể kết luận là nếu Hồ Chí Minh có khả năng tự ḿnh ra vào nước trời tùy tiện theo ư hắn, không cần ơn Thiên Chúa th́ qủa thật hắn có đủ năng quyền như Thiên Chúa và là Thiên Chúa rồi. Rơ ràng Lm quốc doanh Trương Bá Cần đă nâng 'bác Hồ" của ông lên ngang bằng Thiên Chúa. Dịch Kinh Thánh gọi Chúa Giêsu là Đức Giêsu qủa là một âm mưu thâm sâu khó lường.
Giáo dân VN kể cả không ít trong hàng chủ chăn xưa nay xem ra coi thường vấn đề chữ nghĩa này. Cũng không có ǵ lạ, bởi v́ đa số chỉ là đàn cừu Panurge. Có sách là đọc, thấy kinh là tụng, không cần hiểu ư nghĩa ǵ trong kinh trong sách. Ngay cho đến bây giờ khi Công Đồng Vatican II đă kết thúc cả gần nửa thế kỷ, tại các nhà thờ VN, mỗi sáng chúa nhật người ta vẫn c̣n nghe rang rang câu kinh "những kẻ chẳng thông công cùng hội thánh ấy th́ chẳng được rỗi linh hồn". Nếu đúng như lời kinh dậy th́ các thánh Gioan Tiền Hô, Gioakim, Anna (thân phụ và thân mẫu Đức Mẹ) chắc đă sa hỏa ngục hết, v́ các ngài chết trước khi Hội Thánh Chúa được thiết lập trên trần gian. Đấy là chưa nói đến những người tuy không phải CG nhưng lương tri của họ luôn tin có một đấng Tạo Hóa tối cao, suốt đời ăn ngay ở lành, làm việc thiện. Không lẽ họ cũng sa hỏa ngục hết. Chúa Giêsu nói với người đàn bà bị băng huyết khi bà này sờ vào tua áo của Ngài: "Này con, cứ an tâm, ḷng tin của con đă cứu chữa con" (Mt 9,22).
Một lời kinh sai giáo lư tụng hàng thế kỷ nay vẫn c̣n tụng th́ thử hỏi những câu, những chữ trong Kinh Thánh hoặc trong sách giáo lư bị cố t́nh dịch sai đi với dụng ư, ai hơi đâu để ư t́m ṭi mà sửa. Cái di hại lâu dài là ở chỗ đó.
3. LĂNH ĐẠO
Không phải đến nay CSVN mới có sáng kiến cấy người vào các giáo hội để lũng đoạn và sai khiến. Ngay từ hồi c̣n mồ ma Liên Sô, CS Nga đă làm việc này rồi. Trong một báo cáo hàng năm 1962, viên phụ tá giám đốc mật vụ KGB Grimakov viết: "KGB đă thành công trong việc cho xâm nhập các điệp viên giỏi và có khả năng vào nắm giữ các chức vụ cao cấp trong GH Chính Thống Giáo tại Moscow và các giáo phận công giáo cũng như giáo hội Armenian Gregorian. Với những điệp viên này, khẳng định đảng sẽ loại trừ được bọn tu sĩ và các giáo hội phản động ra khỏi vị trí đương thời của chúng".
CSVN, tên đầy tớ thông minh của Moscow, học và áp dụng sách này ngay từ thời chúng chưa về Hànội. Chúng đă đào tạo những Huỳnh Công Minh, Trương Bá Cần v.v. từ lúc họ c̣n học tại Pháp. Những ông này hiện nay là ṇng cốt của một giáo hội trong một giáo hội. Hàng ngũ giáo sĩ quốc doanh của CSVN càng ngày càng gia tăng về con số. Phương pháp nắm các giáo phận của CSVN không khác ǵ lối chăn cừu của người Âu Châu. Người chủ trại chỉ cần xử dụng dăm ba con chó săn là có thể yên tâm thả đàn cừu hàng ngàn con ra đồng cỏ. Mỗi giáo phận VN, CS cũng chỉ cần cài vài ba ông quốc doanh vào nắm giữ những chức vụ then chốt là đâu vào đấy ngay.
Đồng thời với đường lối cài đặt người, CS c̣n khôn khéo xử dụng tuyệt hảo chính sách "cây gậy và củ cà rốt" chẳng thua ǵ Hoa Kỳ. Cây gậy luôn để trên người, nếu ngoan ngoăn nghe lời th́ sẽ được ăn. Củ cà rốt hấp dẫn nhất hiện nay đối với nhiều vị lănh đạo GH là được đi ngoại quốc để xin tiền. Đừng tưởng các ngài đi là không có sứ mạng. Nhẹ nhàng lắm. Sứ mạng trọng đại nhất khi đi ra ngoại quốc là giữ im lặng về các vấn đề ở trong nước. Một linh mục giáo phận Phú Cường sang đây đă nói với người viết: “Tôi nói vậy nhưng ông đừng có đưa lên báo chí nhá. Lúc đi chúng nó đă dặn kỹ là không được tuyên bố tuyên mẹ hay nói năng ǵ ….” Chỉ cần có thế, dễ ợt mà. Ra đến ngoài, các ngài chỉ cần im lặng ngửa tay xin tiền và lên ṭa giảng nói dăm ba câu vô thưởng vô phạt khuyên con chiên bổn đạo yêu thương, tha thứ th́ đă được kể là hoàn thành xuất sắc sứ mạng rồi. Trong suốt một thời gian dài kể từ ngày Đặng Tiểu B́nh đề ra chính sách "bất kể mèo đen mèo trắng", Trung Cộng khuyến khích và dễ dăi cho phép người dân lục địa qua Mỹ thăm thân nhân của họ tại San Francisco. Những người dân Trung Hoa b́nh thường khi ra đi, họ không biết tuyên truyền là ǵ, và họ cũng chẳng tuyên truyền cho ai. Thế nhưng với đường lối này, Trung Cộng ngày nay đă thành công trong việc chiếm được của Đài Loan khu Chinatown San Francisco mầu mỡ. Các giám mục, linh mục VN được đi Mỹ thỏai mái. VC không cần các ngài tuyên truyền. Sự hiện diện của các ngài tại Mỹ tự nó đă là tuyên truyền rồi. Người tỵ nạn VN bắt đầu lo sợ ngày nay là Chinatown San Francisco, rất có thể ngày mai sẽ là Phước-Lộc-Thọ Santa Anna.
Việc CS cài người vào hàng ngũ lănh đạo của GHCG là một công tác trường kỳ. Lung lạc được lớp chủ chăn cao niên là chuyện khó, v́ đầu óc các ngài đă có sạn. V́ thế CS quyết tâm dành quyền quyết định trong vấn đề tuyển chọn, đào tạo, và đặt để các linh mục. Mục đích là để nắm lớp lănh đạo trẻ trong tương lai. Việc tuyển chọn, dĩ nhiên là CS đă có tiêu chuẩn để chọn người. Đào tạo mới là giai đoạn chủ yếu để sàng lọc. Có thể nói tiếng nói của cán bộ giảng huấn môn chính trị học trong chủng viện là tiếng nói quyết định trong việc chấp thuận cho một chủng sinh bước lên chức linh mục. Trong chương tŕnh đào tạo để trở thành linh mục, có hai môn học mang tính quyết định là triết học và lịch sử. Môn triết học trong đó có triết học Marxit, và môn lịch sử có lịch sử đảng CS. Chắc chắn trong các cuộc khảo nghiệm đều có đề tài về lư thuyết Marxit và lịch sử đảng CSVN. Nghe nói đă có một đề tài khảo thí như sau: "Đạo CG lấy bác ái làm đường lối truyền bá Phúc Âm. Người CS áp dụng đấu tranh giai cấp để bành trướng chủ nghĩa. 2000 năm rồi, GHCG mới thuyết phục được một tỷ người vào đạo. C̣n chủ nghĩa CS chỉ trong ṿng 50 năm đă chinh phục được một nửa thế giới. Vậy hăy so sánh xem đường lối nào hữu hiệu hơn, và anh chọn đường lối nảo?" Bác ái và thù hận (đấu tranh giai cấp) là hai phạm trù đạo đức đối nghịch nhau, và là mấu chốt của sự phân biệt giữa CG va CS. Cái khó của người chủng sinh là phải chọn lựa giữa hai cái đối nghịch. Chỉ có thể nói "yes or no" mà thôi. Không có lựa chon thứ ba. Nếu chọn bác ái làm con đường thực hành chức linh mục sau này th́ thí sinh đạp vỏ chuối là cái chắc. C̣n nếu chọn đấu tranh giai cấp th́ hẳn dễ dàng đủ điểm để được chấm đậu. Đây là cái bẫy CS cố t́nh giăng ra. Mục đích lùa các ứng viên linh mục vào cái thế phải bán linh hồn cho qủi dữ. Một linh mục cố nín thở qua sông đă chịu bán linh hồn cho CS rồi th́ sau này c̣n có cái ǵ ông không dám bán nữa?
C̣n một cách khác nữa CS cố t́nh dùng để làm hư hỏng một chủng sinh sắp bước lên chức linh mục. Đó là việc chạy chọt đút lót để được thông qua ở cửa ải tham nhũng. Có chuyện kể rằng một thầy sắp đến ngày chịu chức, mọi việc đă xong xuôi, chỉ c̣n chờ trên thị xă OK. Nhưng quan bí thư đ̣i 15 cây th́ mới châu phê. Bà cố tương lai băn khoăn không biết phải giải quyết ra sao, bèn đưa sự việc lên tŕnh đức giám mục. Đức cha nghe qua rồi giải quyết lẹ: "gia đ́nh liệu đấy làm thế nào được th́ làm". Coi như đức giám mục đă bật đèn xanh. Thế là ít ngày sau bà cố tíu tít bầy tiệc mừng con làm linh mục. Phần đức cha có lẽ ngài đọc Phúc Âm hơi nhiều nên đă thuộc ḷng cách giải quyết công việc một cách gọn nhẹ của trấn thủ Philato. Trường hợp này, một linh mục chịu đấm ăn xôi bỏ tiền mua chức thánh th́ tham vọng thăng quan tiến chức trong GH chắc phải c̣n cao.
Với các linh mục cố đấm ăn xôi và nín thở qua sông này, GH trông chờ ǵ, và giáo dân được lợi ích ǵ nơi họ? Nếu chức linh mục hấp dẫn qúa đến nỗi bất chấp tất cả để được bước lên, th́ chức giám mục và trên nữa c̣n hấp dẫn đến đâu. CS nó rất rành tâm lư và biết rất rơ tâm lư này của từng người. Chúng đào tạo và nắm được thành phần chủ chăn này là nắm được GH. Vấn đề hệ trọng này nếu không đề pḥng và ngăn ngừa sẽ gây ra thiệt hại cho GH không biết đến bao giờ mới chấm dứt, ngay cả sau khi chế độ CS đă sụp đổ. Đành rằng "lúa chín th́ nhiều mà thợ gặt th́ ít", nhưng nên suy nghĩ xem "qúi hồ tinh bất qúi hồ đa" có thể đỡ thiệt hại hơn không?
KẾT LUẬN
Việc cấm đạo qua các thời khác nhau phát sinh cách đối phó khác nhau. Cách đối phó khác nhau đưa đến những kết qủa khác nhau. Thật vậy, thời vua chúa cấm đạo, biện pháp thật gắt gao và tàn nhẫn, GH chỉ c̣n cách trốn tránh hoặc chết. Nhưng càng phải trốn tránh giáo dân càng nung nấu tinh thần sống đạo kiên trung. Và càng chém giết càng đưa đến những cái chết anh hùng làm vinh danh GH.
Ngày nay cấm đạo, CS dùng giây tḥng lọng để xiết cổ GH cho nghẹt thở thôi chứ không chém giết. Phương pháp đàn áp đặc biệt này HY Phạm Minh Mẫn mệnh danh nó là “cơ chế xin-cho” đă làm phát sinh ra lối sống đạo bon chen. Bon chen để mà sống, và được sống náo nhiệt như hiện nay. GH không đi t́m cái chết, nhưng đi t́m cái sống. Và để được sống c̣n, GH đă phải trả gía cho sự sống đó. Cái gía đáng gía nhất đă phải trả ra là sứ mệnh ngôn sứ của GH. Cũng chẳng sao, miễn là được sống. Nhưng điều đáng nói ở đây là cung cách nhiều đấng bậc biện bạch cho lối sống đạo này. Tại Indonesia, HongKong, Tháiland, Philippines, nhiều giám mục, hồng y đă dấn thân tranh đấu quyết liệt cho các quyền tự do dân chủ, quyền làm người, không phải chỉ riêng cho GH, mà chung cho người dân trong nước của các ngài. Hành động đó không ai nói các ngài làm chính trị. Nhưng tại VN, những hành động đó nhiều đấng bậc lại phê phán là làm chính trị, không nên dính vô. Không làm chính trị th́ tốt rồi, nhưng tham gia vào các chức vụ công quyền của CS như quốc hội, mặt trận v.v. th́ lại được coi là cách ứng xử thức thời. Người viết băn khoăn tự hỏi không biết đó là ơn soi sáng của Thánh Linh hay là do ma đưa lối qủi đưa đường?
Duyên-Lăng Hà Tiến Nhất
http://chinhnghiaviet.informe.com/forum/