HÀNH TRÌNH VƯỢT LÃNH ĐẠI DỮU

Hành trình vượt lãnh Đại Dữu, liên quan đến lịch sử Việt Nam

Tháng Chín 11, 2018,

Hồ Bạch Thảo

Lãnh tức là vùng núi, cao nguyên; có 5 lãnh nằm giữa đường biên giới nhà Hán và nước Nam Việt thời Triệu Đà, nên sử gọi là Ngũ Lãnh. Đại Dữu là một trong 5 lãnh đó, vị trí tại biên giới 2 tỉnh Giang Tây và Quảng Đông ngày nay. Thời xưa đã có đường giao thông từ bắc chí nam qua lãnh này, khái quát từ Cửu Giang [Cửu Giang thị, Giang Tây, tọa độ 29.703252, 116.018004] tại phía nam sông Dương Tử, vượt hồ lớn đến Nam Xương, rồi ngược dòng sông Cám mấy trăm cây số cho đến lãnh Đại Dữu [tọa độ 25.468275,114.434167]. Tại lãnh này phải dùng đường bộ một khoảng, rồi theo thượng nguồn sông Bắc Giang phát nguyên từ Cám Châu, xuôi dòng hợp với sông Châu Giang, chảy qua tỉnh thành Quảng Châu [tọa độ 23.104696,113.355309, Quảng Đông].

Lịch sử Việt Nam ghi nhận 3 sự kiện lớn liên quan đến hành trình vượt lãnh Đại Dữu:

Thứ nhất dưới thời nhà Hán, tướng Lâu thuyền Dương Bộc từ phương Bắc vượt lãnh đánh nước Nam Việt.

Thứ hai, thời Đông Tấn phản loạn Lô Tuần từ Quảng Châu đi, về, theo lãnh Đại Dữu đánh kinh đô Kiện Khang [Nam Kinh] rồi rút lui; sau đó thua chạy sang Việt Nam, khiến đồ đảng và cả nhà y bị tiêu diệt trên sông Hồng.

Thứ ba, sự việc xãy ra vào cuối thế kỷ thứ 18, phải đoàn Quang Trung giả thăm Trung Quốc, có danh sĩ Phan Huy Ích tháp tùng; từ Việt Nam qua ải Nam Quan rồi từ châu Ninh Minh đi đường thủy đến Quảng Châu, lại từ Quảng Châu ngược dòng Bắc Giang vượt lãnh Đại Dữu lên miền bắc, triều kiến vua Càn Long tại hành cung tránh nóng Nhiệt Hà. Chi tiết về các cuộc hành trình, xin lần lượt trình bày như sau:

1.Tướng quân lâu thuyền Dương Bộc vượt lãnh Đại Dữu đánh nước Nam Việt:

Năm Nguyên Đỉnh thứ 5 [-112] vua Hán Vũ Đế điều động 4 đạo binh đến đánh nước Nam Việt, mục tiêu chính là thành Phiên Ngung [Quảng Châu], kinh đô nước Nam Việt lúc bấy giờ. Bốn đạo binh gồm: Vệ úy Lộ Bác Đức xuất quân tại Quế Dương [Hồ Nam]; Đô úy Dương Bộc xuất quân tại Dự Chương, tức Nam Xương thị, tỉnh Giang Tây ngày nay; Cố Qui Nghĩa và Việt Hầu xuất quân tại Linh Lăng [Hồ Nam]; Trì Nghĩa hầu xuất quân từ Ba Thục [Tứ Xuyên]. Trong 4 đạo binh, 2 đạo của Lộ Bác Đức và Dương Bộc đến trước, làm nên chiến thắng.

Riêng đạo quân của Đô úy Dương Bộc sử dụng thuyền có 2 tầng tức lâu thuyền, xuất phát từ Nam Xương [Giang Tây], ngược dòng sông Cám, con sông lớn của tỉnh Giang Tây, đến quan ải Hoành Phố tức lãnh Đại Dữu. Hán Thư, quyển 95, phần liệt truyện Nam Việt Vương Triệu Đà, chép như sau:

“ Đô uý Dương Bộc giữ chức Tướng quân lâu thuyền ra quân tại Dự Chương [Nam Xương thị, Giang Tây], xuống quan ải Hoành Phố.”

[主爵都尉楊僕爲樓船將軍，出豫章下橫浦]

Đoàn quân phải đi bộ vượt lãnh Đại Dữu, rồi đốn cây rừng chế tạo thuyền để xuôi dòng Bắc Giang. Tại sông này, Đô úy Dương Bộc đánh tan quân Nam Việt tại Tầm Hiệp (1) và Thạch Môn (2); phối hợp với đạo quân của Phục Ba Tướng quân chiếm kinh thành Phiên Ngung, lại tiếp tục truy kích, bắt Vương Nam Việt Kiến Đức; cùng Thừa tướng Lữ Gia. Hán Thư, phần Liệt Truyện chép tiếp như sau:

“ Mùa xuân năm Nguyên Đỉnh thứ 6 [-111], Tướng quân lâu thuyền mang tinh binh đánh chiếm Tầm Hiệp, phá Thạch Môn, lấy được thuyền chở gạo của quân Việt. Tiếp tục tiến đánh, bẻ gãy quân tiên phong Việt. Tướng lâu thuyền cùng mấy vạn quân đợi Phục Ba Tướng quân. Phục Ba mang cả tội nhân, vì đường xa nên đi sau; khi gặp lâu thuyền quân số chỉ hơn 1.000, rồi cùng tiến. Cánh quân lâu thuyền tiến trước đến Phiên Ngung; Kiến Đức và Lữ Gia phòng thủ trong thành. Lâu thuyền chọn chỗ tiện nghi, đóng tại phía đông nam, Phục Ba đóng tại phía tây bắc. Vào lúc chiều tối, lâu thuyền đánh bại quân Việt, phóng lửa đốt thành. Quân Việt vốn biết tiếng Phục Ba, nhưng gặp trời chiều tối không biết quân nhiều hay ít; Phục Ba cho đóng trại, rồi sai sứ giả chiêu hàng, hứa ban ấn. Lâu thuyền ra sức đánh, quân bại trận bèn chạy ngược sang doanh Phục Ba; đến mờ sáng thì quân trong thành đều hàng Phục Ba. Lữ Gia và Kiến Đức nhân ban đêm, cùng vài trăm thuộc hạ chạy ra biển. Phục Ba hỏi những người xin hàng, biết được nơi Lữ Gia đến, bèn sai người truy kích; nguyên Hiệu uý tư mã Tô Hoằng bắt được Kiến Đức được phong Hải thường hầu; Việt lang (3) Đô Kê bắt Gia, được phong Lâm Thái hầu.”

[六年冬，樓船將軍將精卒先陷尋陿，破石門，得粵船粟，因推而前，挫粵鋒，以粵數萬人待伏波將軍。伏波將軍將罪人，道遠後期，與樓船會乃有千餘人，遂俱進。樓船居前，至番禺，建德、嘉皆城守。樓船自擇便處，居東南面，伏波居西北面。會暮，樓船攻敗粵人，縱火燒城。粵素聞伏波，莫，不知其兵多少。伏波乃爲營，遣使招降者，賜印綬，復縱令相招。樓船力攻燒敵，反驅而入伏波營中。遲旦，城中皆降伏波。呂嘉、建德以夜與其屬數百人亡入海。伏波又問降者，知嘉所之，遣人追。故其校司馬蘇弘得建德，爲海常侯；粵郎都稽得嘉，爲臨蔡侯]

2.Lô Tuần hành quân qua lãnh Dại Dữu đánh kinh đô Kiến Nghiệp, cuối cùng thua chết tại Việt Nam.

Lô Tuần nỗi dậy vào cuối thời Đông Tấn, cướp phá tại tỉnh Chiết Giang, bị danh tướng Lưu Dụ (4) đánh đuổi, phải rút chạy xuống Phúc Kiến. Rồi do hoàn cảnh bức bách, vượt biển rút lui tiếp xuống phía nam chiếm Quảng Châu. Sau khi kiểm soát toàn bộ châu, bèn tỏ ra hòa hoàn, sai sứ triều kiến nhà Tấn. Bấy giờ nhà Đông Tấn trong buổi suy vi, đất nước lắm loạn lạc, nên tạm thời đành phải trao chức Thứ sử Quảng Châu cho Tuần. Tấn Thư quyển 100, liệt truyện Lô Tuần chép như sau:

“Lô Tuần tự là Ư Tiên, còn có tên Nguyên Long; cháu Tư không tòng sự Kham. Mắt Tuần trong suốt, con ngươi liếc dược 4 phía; khéo viết chữ thảo, lệ; giỏi đánh cờ. Sa môn (5) Tuệ Viễn có tài xét người, từng gặp và bảo rằng:

“ Ông từng trải phong ba, nhưng ôm chí làm loạn.”

Tuần lấy em gái Tôn Ân, khi Ân làm phản, Tuần cùng dự mưu. Ân tính hung bạo tàn nhẫn, tuần thường can ngăn, nhân sĩ thường nhờ đó được miễn. Khi Ân mất, đám thuộc hạ cử Tuần làm thủ lãnh. Vào tháng giêng năm Nguyên Hưng thứ 2 [2/403] Tuần xua quân cướp phá Đông Dương [miền trung Chiết Giang], tháng 8 đánh Vĩnh Gia [Ôn Châu, Chiết Giang]. Lưu Dụ đánh đuổi Tuần đến Tấn An [Phúc Châu thị, Phúc Kiến]; gặp tình thế quẫn bách, bèn vượt biển đến Phiên Ngung, cướp phá Quảng Châu [Quảng Đông], đánh đuổi Thứ sử Ngô Ẩn Chi, rồi nắm quyền châu. Tuần tự xưng Bình nam tướng quân, sai sứ đến triều tiến cống. Lúc bấy giờ triều đình mới giết xong họ Hoàn (6), trong triều và ngoài cõi lắm việc; nên tạm thời phải ban cho Tuần chức Chinh lỗ tướng quân, Thứ sử Quảng Châu, Bình nam trung lang tướng.”

[盧循，字於先，小名元龍，司空從事中郎諶之曾孫也。雙眸冏徹，瞳子四轉，善草隸弈棋之藝。沙門慧遠有鑒裁，見而謂之曰：「君雖體涉風素，而志存不軌。」循娶孫恩妹。及恩作亂，與循通謀。恩性酷忍，循每諫止之，人士多賴以濟免。恩亡，餘眾推循為主。元興二年正月，寇東陽，八月，攻永嘉。劉裕討循至晉安，循窘急，泛海到番禺，寇廣州，逐刺史吳隱之，自攝州事，號平南將軍，遣使獻貢。時朝廷新誅桓氏，中外多虞，乃權假循征虜將軍、廣州刺史、平越中郎將。]

Bè lũ Lô Tuần biết rằng nhà Tấn sẽ không tha tội phản loạn, nên thừa dịp danh tướng Lưu Dụ mang đại quân lên phía bắc đánh Mộ Dung Khởi, bèn lập kế sách tập kích kinh đô Tấn tại Kiến Khang tức Nam Kinh. Lô Tuần cùng người anh vợ là Từ Đạo Phúc cho tạo thuyền tại lãnh Đại Dữu, rồi xuôi dòng sông Cám đánh thẳng xuống Nam Xương thuộc tỉnh Giang Tây. Sau khi đạo quân của Từ Đạo Phúc ngược sông Trường Giang mưu đánh Giang Lăng [Hồ Bắc] nhưng bị chặn; bèn quay trở lại hợp với đại quân của Lô Tuần tại Cửu Giang [Giang Tây]; cả hai đạo quân tổng hợp hơn 10 vạn, xuôi dòng tiến đánh kinh đô Kiện Khang. Nhưng không may cho chúng, Lưu Dụ đã trở về kịp, phá vây; truy kích đuổi ngược theo hướng cũ đến gần Nam Xương. Tại phòng tuyến Tả Lý bị thảm bại, lại phải ngược dòng sông Cám qua lãnh Đại Dữu, trở về lại Quảng Châu. Sự việc được kể tiếp trong Liệt Truyện Lô Tuần như sau:

“Vào thời Nghĩa Hy [405-419], lúc Lưu Dụ mang quân đánh Mộ Dung Khởi; anh vợ Tuần là Từ Đạo Phúc được Tuần giao cho làm Thái thú Thủy Hưng [Thiều Quan thị, Quảng Đông], sai người đến khuyên Tuần nên thừa cơ ra quân lúc phương bắc trống nhược, nhưng Tuần không nghe. Đạo Phúc bèn đến Phiên Ngung, thuyết Tuần rằng:

“Triều đình vẫn coi chú [em vợ] như bệnh tật trong tim bụng, bây giờ ông Lưu [Dụ] đang bận đánh nhau chưa trở về, chú nhờ dịp đó được tạm thời yên trong một ngày. Nếu dẹp Tề xong, ông Lưu sẽ mang đại quân đến Dự Chương [Nam Xương, Giang Tây], sai quân tinh nhuệ qua Ngũ Lãnh, bấy giờ tuy chú là thần vũ cũng không đương nỗi. Cơ hội ngày nay, vạn lần không thể đánh mất; một khi đánh được kinh đô, nếu Lưu Dụ trở về, cũng không làm gì nỗi ta. Nếu chú không chịu đi, thì tôi cũng suất quân từ Thủy Hưng lên đánh Tầm Dương.”

Tuần vốn không ưa việc này, nhưng không thể từ bỏ kế sách, nên đành phải theo. Trước đó, Đạo Phúc muốn bí mật đóng thuyền, hạm; bèn sai người khai thác gỗ tại núi Nam Khang, giả bộ nói rằng sẽ đem đến đô thị bán. Sau lại bảo rằng khó khăn không thực hiện được, nên đem số gỗ này bán rẻ đến mấy lần. Dân chúng tham rẻ, bán đồ vật tài sản lấy tiền tranh mua; nhưng vì sông Cống Thạch nước chảy gấp, gỗ khó vận chuyển, nên đều trử lại; sự việc xãy ra ba bốn lần, nên số gỗ tích trử càng nhiều, mà dân không nghi ngờ. Đến khi Đạo Phúc cử binh, cứ chiếu theo hàng đã bán lấy lại, dân không thể dấu diếm, dùng gỗ có sẵn chế tạo thuyền gấp, trong vài tuần thuyền, hạm sẵn sàng. Rồi mang quân đánh Nam Khang [nam Giang Tây], Lô Lăng [huyện Cát An, Giang Tây], Dự Chương [Nam Xương thị, Giang Tây], tướng phòng thủ đều bỏ chạy. Trấn Khang Tướng quân Hà Vô Kỵ suất quân chống cự; thua trận nên bị hại.

Tuần sai Đạo Phúc đánh phá Giang Lăng [phía nam tỉnh Hồ Bắc], chưa đến nơi thì đã bị quan quân đánh bại, Phúc bèn đến nơi bàn với Tuần rằng:

“Xin ra sức đánh kinh đô [Nam Kinh], nếu lấy được thì Giang Lăng không đáng lo.”

Rồi hai đạo quân phối hợp, sĩ tốt 10 vạn, thuyền hạm hàng ngàn, xuôi dòng Trường Giang; đánh bại đạo quân Vệ tướng quân Lưu Nghị tại Tang Lạc châu [Cửu Giang thị, Giang Tây], tiến thẳng đến Giang Ninh [Nam Kinh]. Đạo Phúc liều gan, biết Lưu Dụ đã trở về, muốn tranh thắng một trận, bèn xin đốt thuyền đổ bộ từ Tân Đình đến Bạch Thạch, đồng loạt tấn công. Tuần lắm mưu nhưng thiếu quyết đoán, muốn mưu kế vạn toàn, nên không nghe. Đạo Phúc cho rằng Tuần không quyết đoán, than rằng:

“Cuối cùng thì chúng ta bị ông Lô [Tuần] làm lỡ việc, sự tất không thành! Nếu để ta hành động một cách anh hùng, thì thiên hạ chưa biết về tay ai?”

Lưu Dụ lo sợ tập kích, bèn xây lũy chướng ngại từ Thạch Đầu đến Tương Phố để chống cự lại. Quân Lô Tuần đánh lũy bất lợi, thuyền hạm bị gió bão khuynh đảo, chết nhiều. Bèn bày trận tại phía nam sông Trường Giang, bị thua. Lại đánh phá vài huyện tại cửa kinh đô, cũng không thành công. Tuần bảo Đạo Phúc rằng:

“Quân suy yếu rồi, không thể chấn hưng lại! Hãy chiếm Tầm Dương [huyện Tầm Dương, Hồ Bắc], ra sức giữ Kinh Châu, rồi từ từ xuống kinh đô tranh hoành, thì có thể được.”

Nhân từ Thái Châu [Hồ Bắc] xuống phía nam, lại chiếm Tầm Dương. Dụ sai quân đi trước truy kích, tự mang đại binh tiếp tục tiến. Lại đánh bại Tuần tại Lôi Trì [bờ bắc Trường Giang, tỉnh An Huy]; Tuần muốn rút về Dự Chương [Nam Xương, Giang Tây] bèn ra sức xây lũy chướng ngại chặn tại Tả Lý [Cửu Giang thị, Giang Tây]. Dụ xua quân đánh lũy, quân Tuần tuy tử chiến, nhưng không chống nỗi. Dụ thừa thắng đánh mạnh, Tuần phải dùng thuyền riêng trốn thoát, thu tàn quân còn hơn một ngàn, trở về Quảng Châu.”

[義熙中，劉裕伐慕容超，循所署始興太守徐道覆，循之姊夫也，使人勸循乘虛而出，循不從。道覆乃至番禺，說循曰：「朝廷恆以君為腹心之疾，劉公未有旋日，不乘此機而保一日之安，若平齊之後，劉公自率眾至豫章，遣銳師過嶺，雖復君之神武，必不能當也。今日之機，萬不可失。既克都邑，劉裕雖還，無能為也。君若不同，便當率始興之眾直指尋陽。」循甚不樂此舉，無以奪其計，乃從之。

　　初，道覆密欲裝舟艦，乃使人伐船材于南康山，偽雲將下都貨之。後稱力少不能得致，即於郡賤賣之，價減數倍，居人貪賤，賣衣物而市之。贛石水急，出船甚難，皆儲之。如是者數四，故船版大積，而百姓弗之疑。及道覆舉兵，案賣券而取之，無得隱匿者，乃並力裝之，旬日而辦。遂舉眾寇南康、廬陵、豫章諸郡，守相皆委任奔走。鎮南將軍何無忌率眾距之，兵敗被害。

　　循遣道覆寇江陵，未至，為官軍所敗，馳走告循曰：「請並力攻京都，若克之，江陵非所憂也。」乃連旗而下，戎卒十萬，舳艫千計，敗衛將軍劉毅于桑落洲，逕至江寧。道覆素有膽決，知劉裕已還，欲乾沒一戰，請於新亭至白石，焚舟而上，數道攻之。循多謀少決，欲以萬全之計，固不聽。道覆以循無斷，乃歎曰：「我終為盧公所誤，事必無成。使我得為英雄驅馳，天下不足定也！」裕懼其侵軼，乃柵石頭，斷柤浦，以距之。循攻柵不利，船艦為暴風所傾，人有死者。列陣南岸，戰又敗績。乃進攻京口，寇掠諸縣，無所得。循謂道覆曰：「師老矣！弗能復振。可據尋陽，並力取荊州，徐更與都下爭衡，猶可以濟。」因自蔡洲南走，復據尋陽。裕先遣群率追討，自統大眾繼進，又敗循於雷池。循欲遁還豫章，乃悉力柵斷左裏。裕命眾攻柵，循眾雖死戰，猶不能抗。裕乘勝擊之，循單舸而走，收散卒得千餘人，還保廣州]

Lô Tuần tuy đến Quảng Châu nhưng không chiếm dược thành, bèn mang quân xuôi phía nam đến quận Hợp Phố, rồi tiến đến Giao Châu, quyết đánh thành Long Biên [Hà Nội] nhưng bị bại. Liệt Truyện Lô Tuần chép về kết cuộc như sau:

“ Lưu Dụ trước đó đã sai Tôn Xử dùng đường thủy đến chiếm Phiên Ngung, Tuần mang quân đánh không hạ được thành. Bảo Phúc trở lại giữ Thủy Hưng, nhân hiểm cố thủ. Tuần bèn tập kích Hợp Phố, chiếm được. Rồi tiến đánh Giao Châu, nhưng đến thành Long Biên [Hà Nội] bị Thứ sử Đỗ Tuệ Độ dùng kỳ binh đánh bại.

Tuần thế khuất, biết không khỏi chết, dùng độc dược giết chết vợ con hơn 10 người. rồi gọi tỳ thiếp đến bảo rằng:

“Ta nay tự sát, ai muốn chết theo?”

Phần đông đáp:

“ Chim chuột còn tham sống, chịu chết thực khó cho con người!”

Có kẻ bảo:

“Quan còn chịu chết, bọn tôi chẳng nguyện sống!”

Ngay lúc đó bèn cho dùng độc dược giết những người không muốn chết, rồi nhảy xuống sông tự tử. Tuệ Độ lấy được thây đem chém; cùng cha là Hỗ, cùng bắt tất cả đồng dảng, lấy đầu đem về kinh đô.”

[裕先遣孫處從海道據番禺城，循攻之不下。道覆保始興，因險自固。循乃襲合浦，克之，進攻交州。至龍編，刺史杜慧度譎而敗之循勢屈，知不免，先鴆妻子十餘人，又召妓妾問曰：「我今將自殺，誰能同者？」多云：「雀鼠貪生，就死實人情所難。」有云：「官尚當死，某豈願生！」於是悉鴆諸辭死者，因自投于水。慧度取其屍斬之，及其父嘏；同黨盡獲，傳首京都。]

Riêng Liệt Truyện Đỗ Tuệ Độ trong Tống Thư quyển 92, mô tả trận đánh trên sông Hồng giáp thành Long Biên [Hà Nội] khá chi tiết:

“Tháng 6, Tuần mang đại quân vào lúc sáng sớm đến bến phía nam, mệnh ba quân đánh gấp để vào thành ăn sáng. Tuệ Độ dốc hết tiền tài cả họ để dùng vào việc khuyến thưởng. Em Tuệ Độ là Thái thú Giao Chỉ Tuệ Kỳ, Thái thú Cửu Chân Chương Dân cũng đốc suất quân thuỷ bộ; Tuệ Độ ngồi trên thuyền lớn đốc chiến, dùng tên lửa như đuôi chim trĩ bắn vào thuyền giặc, quân bộ hai bên bờ cũng bắn yểm hộ. Thuyền của Tuần bị tên lửa, tan vỡ; Tuần trúng tên rơi xuống nước chết. Quan quân chém đầu Tuần cùng cha là Hỗ, 2 con của Tuần; cùng bọn thân thuộc như Lục sự tham quân Nguyễn Tĩnh, Trung quân tham quân La Nông Phu, Lý Thoát; tất cả đều mang đầu về kinh”

Chú thích:

1.Tầm Hiệp: sách Quảng Châu Tân Ngữ cho biết từ Anh Đức đến Thanh Viễn có 3 hiệp [nơi sông hẹp vì núi nhô ra], Dương Bộc đánh Tầm Hiệp tại nơi này. Xét bản đồ từ Anh Đức [Yingde, Quảng Đông] tới Thanh Viễn [Quingyuan, Quảng Đông] có sông Bắc Giang chảy qua, hạ lưu sông này chảy qua phía nam tỉnh thành Quảng Châu.

2.Thạch Môn: cũng sách Quảng Châu Tân Ngữ cho biết cách Phiên Ngung [Quảng Châu] 40 lý, Lữ Gia cho xây kè đá giữa dòng sông, gọi là Thạch Môn.

3. Việt lang: quan lang nước Việt.

4. Lưu Dụ: danh tướng thời cuối đời Tấn, sau cướp ngôi lập nên nhà Tống.

5. Sa môn: chức sắc Phật giáo.

6.Hoàn thị: họ Hoàn tại tỉnh An Huy xưa, từng chống lại nhà Tấn.

Dãy Ngũ Lĩnh

3.Phái đoàn vua Quang Trung giả vượt lãnh Đại Dữu triều kiến vua Càn Long.

Ngày 15 tháng 4 năm Càn Long thứ 55 [28/5/1790], phái đoàn vua Quang Trung giả gồm 60 người, vượt ải Nam Quan vào đất Trung Quốc. Về sự kiện này, danh sĩ Phan Huy Ích tháp tùng có bài thơ Xuất Quan trong tập thơ Tinh Tra Kỷ Hành [星槎紀行] (1). Hai chữ “tinh tra” có nghĩa là thuyền bè; lịch sử Việt Nam có duyên với từ ngữ này bởi 2 tập thơ: Tinh Tra Thắng Lãm [星槎勝覽] của Phí Tín, sáng tác trong dịp tháp tùng phái đoàn Trịnh Hòa thời Minh, vượt biển thăm các nước Đông Nam Á, trong đó có các nước cũ thuộc miền Trung Việt Nam như Chiêm Thành, Tân Đồng Long. Riêng Tinh Tra Kỷ Hành kể cuộc hành trình bằng thuyền của phái đoàn Việt Nam thăm Trung Quốc.

Đúng như nhan đề tập thơ với 2 chữ tinh tra, cuộc hành trình phần lớn bằng thuyền. Từ ải nam quan dùng đường bộ hơn 20 cây số [km] đến sông Minh Giang, thuộc châu Ninh Minh. Tại đây phái đoàn bắt đầu xuống thuyền, Thanh Thực Lục xác nhận sự kiện này, cùng nêu lên sự kiện vua Càn Long thắc mắc có hiện tượng tham nhũng trong việc tiếp đãi phái đoàn, với số lượng một ngày tốn đến 4.000 lượng bạc:

“Ngày 10 tháng 6 năm Càn Long thứ 55 [21/7/1790]

….Theo lời tâu thì phái đoàn Nguyễn Quang Bình từ châu Ninh Minh tỉnh Quảng Tây đáp thuyền đi; cấp cho gạo thịt, các vật dụng v.v..lệnh cho họ tự nấu lấy; nếu đi theo đường bộ, mỗi ngày cung ứng thịt rau v.v..thì làm sao cần đến 4000 lượng?…”

Thuyền xuôi dòng sông Minh Giang, rồi nhập vào sông Tả giang; đến gần Nam Ninh tỉnh Quảng Tây, sông Tả Giang hợp với sông Hữu Giang thành sông lớn Uất Giang. Tại hạ nguồn sông Uất Giang, có sự thay đổi; đáng lý ra theo thông lệ sứ đoàn Việt Nam phải đi ngược lên Quế Lâm, rồi theo sông đến Động Đình Hồ, qua Hồ Nam, Hồ Bắc. Nhưng lúc đó dân tộc Mèo tại các tỉnh Quí Châu và phía nam Hồ Nam nỗi dậy, đường sá không an ninh; nên buộc phải chọn con đường đi qua tỉnh Giang Tây xa hơn. Sự việc được Thanh Thực Lục xác nhận qua đạo dụ vua Càn Long căn dặn viên Đại thân Tất Nguyên phụ trách về tiếp đãi như sau:

“Ngày 10 tháng 6 năm Càn Long thứ 55 [21/7/1790]

Bọn Tất Nguyên cần cáo tri cho Thang Hùng Nghiệp, Thành Lâm biết rằng:

“Con đường qua tỉnh Giang Tây không phải là đường chính cho các ngoại phiên đến chiêm cận đi qua, nên việc cung ứng không theo một chương trình nhất định. Còn ba tỉnh Hồ Quảng, Hà Nam, Trực Lệ là đường thông cù cho các nước phương nam triều cống dùng, mọi việc đều có qui chế, không thể theo ngoại lệ ưu đãi.”

Theo hành trình mới, đoàn thuyền của phái đoàn tiếp tục xuôi dòng đến Ngô Châu để nhập vào con sông lớn hơn, tức Tây Giang.Tại Ngô Châu, nơi đô hội thuyền bè san sát, danh sĩ Phan Huy Ích tức cảnh một bài thơ nhan đề Thương Ngô Giang Thứ [Trú bên sông Thương Ngô]. Lại tiếp tục xuôi dòng Tây Giang, đến khu Tam Thủy tỉnh Quảng Đông, đáng lý phải ngược sông Bắc Giang; phái đoàn lại ghé vào thành Quảng Châu, thăm kinh đô cũ nước Nam Việt của Triệu Đà; tại nơi đây tác giả Tinh Tra Kỷ Hành cảm hoài với bài thơ Quảng Thành Công Quán. Rồi đoàn thuyền chở phái đoàn quay mũi, trở lại khu Tam Thủy, để ngược dòng sông Bắc Giang. Đến huyện lỵ Thanh Viễn [Thanh Viễn thị, Quảng Đông] sát bờ sông, vua Quang Trung giả nhận được chiếu chỉ của vua Càn Long phong cho Nguyễn Quang Thùy làm Thế tử, nhưng từ chối vì Quang Thùy là con thứ, sự việc ghi trong văn bản sau đây:

“Ngày 2 tháng 6 năm Càn Long thứ 55 [13/7/1790]

Dụ Quân Cơ Đại thần. Phúc Khang An tâu rằng:

“ Trên đường qua huyện Thanh Viễn đã hướng dẫn Nguyễn Quang Bình quì nhận chỉ dụ về việc tấn phong Nguyễn Quang Thùy làm Thế tử, cùng được ban ơn cho các vật dụng như bao sen, hương khí v.v… Viên Phiên thần cung kính hân hạnh, hành lễ cúi đầu xuống tận đất, xưng rằng còn có con trưởng là Quang Toản hiện đang lo việc quốc sự trong nước; Quang Thùy chỉ là con thứ được ban ân tấn phong Thế tử nên không dám nhận, xin dâng biểu tạ từ.”

Trẫm sau khi xem biểu văn, khen ngợi vô cùng! Đặc cách dùng bút son phê ngay trên biểu để tỏ lòng sủng ái. Nay đem biểu văn giao cho Phúc Khang An, để chuyển cho Nguyễn Quang Bình xem, và nói cho y biết rằng Đại Hoàng đế xem biểu văn tạ ơn mới biết rằng Nguyễn Quang Thùy là con thứ; Quốc vương tâu rõ sự thực, không che dấu mảy may, hiểu rất sâu đại nghĩa. Đại Hoàng đế ra lệnh các quan trong nội các thay đổi sắc văn, phong cho con trưởng của Vương, Nguyễn Quang Toản làm Thế tử. Những đồ tặng thưởng trước đây vẫn cấp cho Nguyễn Quang Thùy; lại thưởng cho Thế tử của Vương, Nguyễn Quang Toản, 1 viên ngọc Như ý, một đôi túi bao sen lớn, hai đôi bao sen nhỏ, 4 tấm sa, 2 hộp trà, 1 hộp quạt, 7 hộp hương khí, 20 đỉnh thuốc để được cùng thấm nhuần đầy đủ ân sủng.

(Cao Tông Thực Lục quyển 1356, trang 3-4)”

Từ Thanh Viễn ngược dòng Bắc Giang lên Thiều Châu [Thiều Quan thị, Quảng Đông] trên 50 km; tại nơi này phái đoàn từ giả viên Án sát Quảng Đông để chuẩn bị đường bộ qua lãnh Đại Dữu; dịp này danh sĩ Phan Huy Ích có bài thơ Thiều Châu Giang Thứ Phụng Tiễn Quảng ĐôngTrương Niết Đài Hồi Trị [Tại chỗ đậu trên sông Thiều Châu, tiễn đưa quan Án sát Quảng Đông họ Trương trở về trị sở].

Qua lãnh Đại Dữu lại đi thuyền xuôi dòng sông Cám tại tỉnh Giang Tây; qua huyện Cát An, quê hương của Trạng nguyên Tễ tướng nhà Nam Tống Văn Thiên Tường, tác giả thiên tuyệt tác Chính Khí Ca viết trong nhà tù Nguyên Mông, danh sĩ Phan Huy Ích cảm hoài với bài thơ Kinh Cát Thủy Vãn Văn Thừa Tướng [Qua huyện Cát Thủy viếng Văn Thừa tướng].

Thuyền chở phái đoàn tiếp tục theo dòng sông Cám trên 100 km. đến Nam Xương thủ phủ của tỉnh Giang Tây; tại đây vào ngày 8 tháng 6 [19/7/1790], Tổng đốc Phúc Khang An tâu về triều:

“Ngày 21 tháng 6 năm Càn Long thứ 55 [1/8/1790]

Lại dụ; hôm qua Phúc Khang An tấu:

“Vào ngày mồng 8 tháng 6 đến Nam Xương, tiếp tục đi thẳng.” …..

Thuyền tiếp tục xuôi dòng sông Cám, vượt hồ Bà Dương đến Cửu Giang, chốn tụ hội với sông Trường Giang. Nơi đây thuyền phái đoàn qua sông Tầm Dương chiêm ngưỡng đình Tỳ Bà, nơi kỷ niệm Thi hào Bạch Cư Dị, tác giả Tinh Tra Kỷ Sự cảm khái với bài thơ Độ Tầm Dương Vọng Tỳ Bà Đình.

Nhận được chiếu chỉ phải đi gấp, để kịp đến ngày 9 tháng 7 [18/8/1790] chiêm cận tại hành cung Nhiệt Hà; Phúc Khang An tâu ngày 15 tháng 6 đến Hoàng Cương, phía nam tỉnh thành Vũ Hán, Hồ Bắc:

“Ngày 24 tháng 6 năm Càn Long thứ 55 [4/8/1790]

Dụ: ngày hôm qua Phúc Khang An tâu:

Vào ngày 15 tháng 6 [26/7/1790] đến Hoàng Cương tỉnh Hồ Bắc, vào ngày 16 có thể đến Vũ Xương, hiện nay đang đi gấp v.v..” Lại đem biểu văn của Nguyễn Quang Bình cung tạ việc sắc phong Nguyễn Quang Toản làm Thế tử tiến trình….”

Từ tỉnh Hồ Bắc, qua Hà Nam, rồi đến Hà Bắc; trên con đường dài đến kinh sư, phái đoàn di chuyển bằng xe; tác giả Tinh Tra Kỷ Sự mô tả đường qua tỉnh Hà Nam với 2 thiên thất ngôn bát cú nhan đề Hà Nam Đạo Trung.

Chỉ sau ngày đã hẹn 2 ngày, vào ngày 11 tháng 7 phái đoàn vua Quang Trung giả đến Nhiệt Hà; cùng với các Vương, Công, Đại thần và Sứ thần các nước, chiêm bái vua Càn Long tại Quyển A Thắng Cảnh;

“Ngày 11 tháng 7 năm Càn Long thứ 55 [20/8/1790]

Quốc vương nước An Nam Nguyễn Quang Bình, Bồi thần là bọn Ngô Văn Sở; Tuyên ủy ty Mộc Bình xứ Kim Xuyên; Tham Nạp Mộc Tạp đất Giáp Lặc gồm 30 người; em ruột hãn Cáp Tát Khắc Hàng Hòa Trác là Trác Lặc Tề cùng tùy tòng vào triều cận. Thiên tử ngự tại Quyển A Thắng Cảnh triệu lên gặp. Tháp tùng có các Vương, Bối lặc, Bối tử, Công, Đại thần; Vương Mông Cổ cùng bọn Bối lặc, Bối tử, Công, Ngạch phụ,Thai cát; Hồi Bộ Công, Bá khắc; Sứ thần các nước Miến Điện, Nam Chướng; và bọn Sinh phiên (2) tại Đài Loan. Thiên tử ban yến tiệc, cùng ban cho Quốc vương Nguyễn Quang Bình thơ, kỳ dư thưởng có sai biệt. Thơ Ngự Chế như sau :

Doanh phiên (3) nhập chúc trị thời tuần,

Sơ kiến hồn như cựu thức thân.

Y cổ vị văn lai Tượng quốc (4),

Thắng triều (5) vãng sự bỉ kim nhân.

Cửu kinh nhu viễn (6)chi trùng dịch (7),

Gia hội ư kim miễn thể nhân.

Vũ yển văn tu thuận thiên đạo,

Đại Thanh tộ vĩnh vạn thiên xuân.

Dịch nghĩa:

Phiên thần nơi góc biển đến triều cận, gặp dịp Thiên tử đi tuần thú hàng năm,

Tuy mới gặp nhau lần đầu, đại để như đã quen thân nhau từ trước.

Từ xưa chưa từng nghe Quốc vương nước Nam đích thân đến chiêm cận,

Nay ta khinh ghét lệ cống người vàng, chuyện cũ do triều thua bày đặt.

Các kinh xưa nói đến chính sách nhu viễn, khiến các nước xa xôi đến triều cống phải qua mấy lần thông dịch.

Ngày hội vui vẽ hôm nay cũng là do lòng nhân thể tuất.

Dẹp võ tu sửa văn trị, thực hợp với đạo trời,

Nước Đại Thanh phúc tộ mãi mãi hàng vạn năm.

Tạm dịch thơ:

Phiên vương chúc thọ buổi du tuần,

Sơ kiến tình như đã quen thân.

Xưa đến, chưa nghe danh nước Tượng,

Triều thua, chuyện cũ ghét kim nhân.

Xa xôi nhu viễn lai triều cống,

Hội đẹp ngày nay gắng đức nhân.

Xếp võ tu văn hợp thiên đạo,

Đại Thanh phúc tộ vạn thiên xuân.”

(Cao Tông Thực Lục quyển 1358, trang 13-14)

Sự kiện nêu trên khiến sách Thanh Thông Giám có lời bàn một cách mĩa mai như sau:

“…Thơ Ngự Chế của Càn Long có câu “Doanh phiên nhập cận trị thời tuần, Sơ kiến hồn như cựu thức thân” [Phiên thần nơi góc biển đến triều cận, gặp dịp Thiên tử đi tuần thú hàng năm. Tuy mới gặp nhau lần đầu, đại để như đã quen thân nhau từ trước.] Nhưng “Quốc vương An Nam” mà Càn Long “thấy lần đầu, coi như đã quen nhau từ trước” thực ra là một người dung mạo giống Nguyễn Quang Bình, tên là Phạm Công Trị, cháu ngoại viên Quốc vương này!” ( Thanh Thông Giám, quyển 14, trang 4601)

* * *

Chuyến đi của phái đoàn vua Quang Trung giả khá vất vả, vì phải vượt qua lãnh Đại Dữu, đường lại xa hơn; nhưng lúc trở về thì khá thuận tiện, vì loạn dân Mèo tại phía nam tỉnh Hồ Nam đã dẹp xong. Từ Hồ Bắc thảnh thơi dương buồm vượt qua hồ Động Đình, đêm đậu thuyền bên ghềnh sông Tương, rồi đi thuyền trên sông Quế Lâm; cảnh đẹp rung động thi nhân, khiến tác giả Tinh Tra Ký Sự còn để lại những bài thơ bất hủ như: Phong Phàm Quá Động Đình Hồ, Tương Than Dạ Bạc, Quế Lâm Giang Trình.

Chú thích:

1.Nhan đề các bài thơ trong Tinh Tra Kỷ Hành, tham khảo từ Phan Huy Ích (1751- 1822)- Tinh Sà kỷ hành: Ký sự trên thuyền đi sứ (với vua Quang Trung giả) năm 1790 của tác giả Phạm Trọng Chánh đăng trên tạp chí Nghiên Cứu Lịch Sử.

2.Sinh phiên: Thổ tù tại Đài Loan gọi là Sinh phiên.

3.Doanh phiên: Phiên thần vùng biển.

4.Tượng quốc: chỉ Việt Nam xưa gọi là Tượng Quận.

5.Câu “Thắng triều vãng sự bỉ kim nhân” ; căn cứ vào Từ điển Từ Hải điều “thắng triều” và “thắng quốc” ghi như sau: Thắng triều: thắng quốc dã; Thắng quốc: Dĩ vong chi quốc vi kim quốc sở thắng, cố vị chi thắng quốc. Nghĩa là thắng triều tức thắng quốc; nước đã mất, bị nước hiện nay chiến thắng nên gọi là thắng quốc; như vậy nhà Thanh gọi nhà Minh (nước bị thua) là thắng quốc. Do đó chúng tôi tạm dịch “ Nay ta khinh ghét lệ cống người vàng, chuyện cũ do triều thua [Nhà Minh] bày đặt.

6.Nhu viễn: Nhu viễn năng nhĩ trong Kinh Thư, Thuấn điển, tức: Mềm dẻo nơi xa để được yên ổn nơi gần.

7.Trùng dịch: Sứ thần các nước xa xôi đến triều cống nước Tàu phải qua mấy lần thông dịch mới hiểu nỗi nên gọi là trùng dịch.

Tặng Kim Âu

Chính khí hạo nhiên! Tổ Quốc tình.
Nghĩa trung can đảm, cái thiên thanh.
Văn phong thảo phạt, quần hùng phục.
Sơn đỉnh vân phi, vạn lý trình.

Thảo Đường Cư Sĩ.

SERVED IN A NOBLE CAUSE