Trần Kiêm Ðoàn

Dại chốn văn chương

Ngày xưa, cụ Nghè Yên Ðổ luận rằng: 

Thiên hạ đua nhau nói dại khôn,

Biết ai rằng dại, biết ai khôn

Khôn nghề cờ bạc: Là KHÔN DẠI

Dại chốn văn chương: Ấy DẠI KHÔN

Nếu coi vùng văn chương là một sân chơi, thì đây là một sân chơi hai mặt: Mặt Dại Khôn là Văn Chương và mặt Khôn Dại là Văng Chướng! 

Khi tôi đang dại ở chốn văn chương thì ông Kh...( ờ) ở đâu bước tới. Tôi chợt nhận ra đây là Ðỗ Kh., một nhà thơ được giới trẻ ái mộ ở Mỹ; không biết ở Việt Nam ta, giới già và giới sồn sồn có mến mộ ông ấy như thế hay không.

Trên sân chơi, Ðỗ Kh. bất chấp. Ông ta gạt phăng mọi lý luận sách vở văn chương qua một bên và nói toàn chuyện cà phê, chuyện giờ, chuyện ngày bên Tây, bên Mỹ. Chân chạy bao sân lừa bóng theo kiểu bóng đá mà tay thì chuyền bóng theo luật bóng chuyền để nhận diện, phê bình. Nhận diện và phê bình mà chỉ có thuần cảm tính - tôi nghĩ thế này, tôi cảm thấy thế kia - (anh nghĩ, anh cảm thế nào mặc kệ anh chứ!), bất chấp luật đèn xanh, đèn đỏ, không trang bị một căn bản phương pháp luận phê bình (Criticism Methodology) qui ước thì rất dễ “đá gió”. Nghĩa là thọat nhìn có vẻ rôm rả, ngoạn mục, nhưng lắm khi đầy cảm tính, bóng vượt qua khỏi khung thành, phá giờ mà không phá lưới. Trên sân cỏ, Ðỗ Kh. lừa bóng vào góc và sút liên tiếp vào khung thành của tôi. Kỹ thuật nhồi bóng khá điêu luyện và đường banh hiểm nghèo, chứng tỏ Ðỗ Kh. cũng là một cầu thủ còn phong độ chưa đến nỗi cần phải treo chân... khuyến mãi. Bất chấp trước khung thành của tôi đã dựng tượng Ernest Hemingway làm tiền đạo, John Steinbeck trung phong, Tony Morrison cánh trái, Cao Hành Kiện cánh phải, Auralio Perez hậu vệ, Ðỗ Kh. vẫn hiên ngang lừa bóng xuống vùng đất nhà của tôi như vào chỗ không người và sút bóng vi vu bằng cả hai giò bốn vó. Có vẻ như bóng lọt vào khung thành hai quả, nhưng lại là khung thành ảo trong tâm lý của Ðỗ Kh. nên khán giả bốn bề vẫn chú mục theo dõi. Cầu thủ kiếm chưa ra trọng tài thổi còi để xác định việc làm bàn, giao bóng nên cầu trường vẫn lạnh ngắt như tờ.

Cú sút thứ nhất tôi bắt được bóng phía sau khung thành chậm chừng năm bảy phút. Không sao. Quả nầy chưa tính vì Ðỗ Kh. bị bệnh dịch bao đồng. Bệnh dịch nầy hơi khác bệnh dịch cúm gà là người mắc dịch thường ưa nghĩ thế, làm hộ và thích thay cho người khác. Ông không phải là người ta mà cứ thản nhiên làm-như-thể-là đã móc được tim óc người ta bỏ gọn vừa vặn vào tim óc mình, rồi tự đóng vai quỷ cốc tiên sinh đem mình làm xác đồng để nói thay cho thân chủ. Lạ nhỉ! Ðỗ Kh. là ai mà tài tình thế? Ông không phải là tôi sao lại đành hanh thay tôi để phán rằng, cà phê Starbucks là đậm, là không nhạt thếch đối với tôi kìa! Ðỗ Kh. đã bỏ sót một sự thật “phũ phàng” là tôi đã từng đứng quầy chế cà phê cho nhiều tiệm Starbucks ở California để kiếm tiền ăn học thời sinh viên. Và cho dù Ðỗ Kh. có đi hết 6500 tiệm cà phê Starbucks bây giờ hay 65 triệu tiệm khắp thế giới mai kia thì cũng chỉ tìm thấy bất cứ người nào chế cà phê Starbucks đều phải thuộc nằm lòng công thức 2/6. Nghĩa là cứ 2 muỗng canh đầy cà phê xay (tương đương với 10g) thì chế với 6floz (tương đương với 180 ml) nước. Tôi từng tụng thuộc làu: “For the perfect cup, use 2 tablespoons ground coffee to 6 floz water”. Ối giời ơi! Hai muỗng cà phê bột mà chế đầy gần 1/5 lít nước thì “đậm” kiểu gì thế ông Ðỗ Kh. nhỉ?! Tôi nói có sách mách có chứng quý quan viên ạ. Nếu ai không tin thì chịu thương chịu khó vào website riêng của Starbucks ở địa chỉ: Starbucks.com hay gọi số 1-800-STARBUC để thưởng thức món cà phê đậm đà kiểu Ðỗ Kh. quảng cáo. Dưới cùng một nhãn hiệu thì một tiệm hay 1000 tiệm Starbucks cũng đạt đến cái phẩm nhàn nhạt 2/6 mà thôi. Ðồng thời, cũng để tỏ sự công bằng và thiện chí, tôi xin định nghĩa “cà phê đậm” theo đúng hoài niệm của bản thân mình là gì. Số là tôi về thăm Việt Nam gặp mùa chung kết giải bóng đá quốc tế. Ðêm khuya thiên hạ reo hò không ngủ được, tôi xuống đường phố tìm cà phê. Ở Sài Gòn, có một ông già trên đường Cách Mạng Tháng Tám gần rạp xi nê Thanh Vân bán cà phê gần như suốt đêm. Tiệm ông ta là một cái lò nấu nước sôi, một cái bàn tròn bằng chiếc nón lá và hai ghế con. Lần đó tôi ra uống cà phê khuya. Ông già chế cà phê bằng cái đảy vải. Ông trao cho tôi một ly cà phê trong ánh sáng lù mù. Tôi uống một ngụm và thở “khà” khoái khẩu. Tôi khen: “Cà phê đậm thật. Ngon!”. Ông già nghe khen bèn kiểm tra lại. Tôi nghe ông ho húng hắng (cái mục ho hen là... free, không tính tiền nghe bạn) và nói càu nhàu: “Cà phê đó đậm thật. Ðêm khuya không thấy đường, tôi lấy cái vá múc phở của bả mà cứ tưởng cái muỗng canh nên cứ đong ngang ngửa sáu vá cho một bình!” Ôi! Ðậm thật. Cà phê đậm trong hoài niệm của tôi là thế đấy ông Ðỗ Kh. ạ. Khi đậm thì một góc đường đêm khuya dưới ánh sáng nhạt mờ cũng đậm, mà khi đã nhạt thếch thì có đứng sắp hàng điểm danh mớ nầy mớ nọ cũng vẫn cứ nhạt. Dù cho Ðỗ Kh. có là anh hai của công ty đại tư bản, lấy số lượng 6500 Starbucks mà đè ông già góc đường Cách Mạng Tháng Tám cũng không được. Hương vị nhạt hay đậm làm mê man cảm nhận, thu hút lòng mến mộ, giúp định nghĩa thế nào là chất lượng cà phê đã quen thuộc với hàng triệu khách hàng. Thái độ lấy thịt đè người quyết không phải là dấu hiệu lành mạnh cho bản lĩnh vững vàng, tinh thần thượng võ của các cầu thủ biết tôn trọng tự do và công bằng trên sân chơi nghệ thuật. 

Tôi cám ơn cà phê Starbucks đã cho tôi một chỗ dựa vào thời buổi khó khăn ban đầu. Cám ơn hệ thống cà phê Starbucks đã làm cho những người đồng hương của tôi (như Ðỗ Kh. chẳng hạn) thống khoái. Nhưng biết ơn không có nghĩa lã tôi phải khen cà phê Starbucks là đậm, trong khi tôi chân thành thấy nó là nhạt. Tôi chê quán cà phê ân nhân của tôi là nhạt vì tôi cảm thấy nó nhạt. Tôi thật tình. Ðấy chẳng phải là liêm sĩ của người cầm bút có lương tri hay sao?! 

Quả bóng thứ hai mà Ðỗ Kh. quyết tung lưới là cái vụ khái niệm giờ giấc thiếu rạch ròi. Có lẽ tôi phải mượn lời của Bush chê cái thông tin thiếu cập nhật của Clinton: Xu thế thời đại đã tiến lên 'digital' rồi mà Clinton còn chơi 'analog' để nói với Ðỗ Kh. rằng là, thời kinh tế thị trường rồi mà còn mãi nói chuyện quán cóc đầu làng. Thời nay người ta đo khoảng cách giữa hai hành tinh bằng tốc độ ánh sáng (300.000 km/giây). Ở Mỹ nầy thì đo khoảng cách giữa hai thành phố bằng thời gian lái xe (100km/giờ) và giữa hai đại lục hai miền bằng thời gian cỡi máy bay (800km/giờ). Thế mà Ðỗ Kh. lại tỏ ra hăng hái với tinh thần bảo tồn cổ tích. Ông lôi tôi ra đứng ở kinh tuyến Greenwich, vác mặt ngó lên cái đồng hồ Big Ben để tính khoảng cách bằng múi giờ thời Marco Polo còn đang học nghề hàng hải. Nơi đây, tôi tính cách quê hương 18 giờ là tính theo giờ bay và đường bay từ Tân Sơn Nhất về San Francisco bằng Singapore Air Line đó nhé. Nếu gặp giá vé khuyến mãi, công ty hàng không lề mề, trúng vào mùa Tết thì “nỗi niềm ngó về quê mẹ” còn dài lê thê, dằng dặc, da diết gấp nhiều lần hơn thế nữa. Phân tích như Ðỗ Kh., trong ngành tâm lý tiến hoá (evolutionary psychology) gọi là mắc bệnh tâm lý ta về ta tắm ao ta (psychogical egoism) của giới tư tưởng một chiều. Giới nầy lúc nào cũng bo bo thủ sẵn cái thước Lỗ Ban trong người. Gặp ai cũng lôi thước ra đo. Gặp điều gì cũng so với tiêu chuẩn cũ mòn của cái thước bùa chú đó. Kết quả: Ai giống mình, có kích thước vừa vặn với cái thước chủ quan của mình thì “phe ta”, ai khác mình thì liệt vào hàng “tà đạo”. Mọi sự nhận định và phê bình văn học xuất phát từ một nhãn quan hẹp hòi và cố chấp như vậy sẽ mang đến một kết quả tất yếu là sự suy đồi nghiêm trọng về phẩm và lượng của tác phẩm văn học. Mong nhà phê bình văn học Ðỗ Kh. sẽ quẳng cái thước “kinh nghiệm” đó đi để anh em ta mở rộng tâm tình và kiến văn, cùng nhau đo lại đường về quê hương theo đúng tiêu chí tiến bộ và khách quan của thời đại mới. 

Gần đây, nước ta bỗng khứng trò chơi chữ. Những chữ vốn rất “phì nhiêu” như: Vĩnh hằng, hoành tráng, ấn tượng, tiêu chí, đương đại, nội hàm, phiên bản, phi ngã, hội chứng, ức chế... được giới văn bút cày qua bừa lại quá thành sáo mòn xơ xác. Riêng từ “hội chứng” là bổn cũ soạn lại của khoa phân tâm được dùng la liệt trong khoa tâm lý học và phân tâm học bởi các cây viết hiện sinh và siêu thực phương Tây. Chữ nghĩa họ xài quá tải đã hơn nửa thế kỷ trước nay lại có vẻ như là danh từ thời thượng ở xứ ta. Chả thế mà nay bỗng nhiên Ðỗ Kh. xài lại cái từ rất kêu nầy để phân tích tâm lý của tôi là “hội chứng chê để khỏi phải thanh toán tiền nước”. Cái hội chứng văng chướng trong văn chương quả thật là thú vị! 

Chữ nghĩa thời thượng của các xứ Âu Mỹ thời hiện tại cũng như phong trào mặc áo quần “nghèo” (thiếu vải ở phần bụng và rốn). Nghĩa là càng đơn giản, càng tránh được tình trạng bưng bít lớp trong lớp ngoài càng đẹp. Trong hoàn cảnh đó người ta có khuynh hướng tìm đến Thiền. Người Âu Mỹ thời đại mới có khuynh hướng tìm đến Thiền vì Thiền chuộng sự giản dị, vắng lặng và trầm tư. Chỉ cần 3 năm cho một đứa bé 3 tuổi học nói được bi bô, nhưng phải mất 30 năm cho một Thiền sư học được sự im lặng.

13.4.2004