ĐÔNG DƯƠNG NGOÀI DỰ TÍNH CỦA CHÚNG TA

Đông Dương: Chúng ta đã không dự tính điều này

Tháng Tư 15, 2015 Phan Ba Báo chí Chiến tranh Việt Nam, Nguyễn Văn Thiệu, Phước Bình, Tháng Tư 1975, Đà Nẵng

Mất hai phần ba đất nước của ông, phân nửa số sư đoàn của ông và vật liệu chiến tranh có giá trị một tỉ dollar, chính phủ hoảng loạn và hàng triệu người chạy trốn, quốc gia của tổng thống Thiệu – mới đây còn là quyền lực quân sự mạnh nhất của Đông Nam Á – là như thế đó trong tuần vừa qua. Hoa Kỳ tuyên bố: “Đó không phải là cuộc chiến của chúng tôi.”

Ở Hung Long, một thị trấn buồn tẻ của tỉnh Chương Thiện trong vùng đồng bằng sông Cửu Long, người nông dân kéo nhau hàng đoàn trở về nhà từ công việc đồng áng. Bất thình lình, họ bị lính Bắc Việt bao vây. Không ai thấy họ tới, súng nổ, những người lính Nam Việt ít ỏi của thị trấn nằm trong vũng máu của họ.

Trong cùng ngày đó, ngày 6 tháng Mười Hai 1974, cũng như Hung Long, khoảng 40 tiền đồn của người Nam Việt Nam bị tràn ngập và những thị trấn trong vùng phía nam và phía tây Sài Gòn bị bắn phá, đã lâu rồi không dữ dội như vậy.

Mặc dù vậy, tin tức này không làm cho ai lo lắng. Báo chí thế giới tường thuật về Cyprus và về Cận Đông. Henry Kissinger, vừa mới trở về từ Viễn Đông, tập trung hoàn toàn vào công việc chuẩn bị cho lần xuất hiện trước các đồng minh NATO ở Bruxelles. Ngay cả Sài Gòn cũng xoa dịu: “Người cộng sản muốn giành quyền kiểm soát vụ thu hoạch”, một phát ngôn viên quân sự nói. Mãi sau nhiều ngày, phát ngôn viên của chính phủ Hoa Kỳ Ron Nessen mới đưa ra một lời cảnh báo nhẹ nhàng cho Hà Nội: Hoa Kỳ theo dõi sát tình hình. “Hà Nội cần phải biết rằng những hành động quân sự đó hoàn toàn không dẫn tới đâu hết.”

Chỉ trong vòng vài tuần, chúng đã dẫn tới lần sụp đổ về quân sự của “Việt Nam Cộng Hòa” – quốc gia ở Đông Dương đó mà ở đỉnh cao của lần tham chiến, người Mỹ đã cho 543.400 người lính chiến đấu cho sự tồn tại của nó và đã để cho trung úy Calley tiến hành những tội phạm chiến tranh của hắn; một cuộc chiến đã gây hại nặng nề không những cho sự giàu có của nước Mỹ mà cũng cho đạo đức chính trị của Mỹ, và đã lấy đi sinh mạng của trên 56.000 người Mỹ.

Và rồi khi người Mỹ rút lui trong danh dự, như họ nói, thì họ đã để lại lực lượng quân đội mạnh nhất Đông Nam Á: Thiệu, vệ tinh của Mỹ, có 1,1 triệu người cầm súng, được trang bị với thiết bị của Mỹ, được bảo vệ bởi một lực lượng không quân với trên 1300 máy bay và trực thăng, một trong những lực lượng lớn nhất của châu Á.

Chỉ trong vòng ba tuần, quốc gia giống như Sparta này đã sụp đổ, 6 trong số 13 sư đoàn của Thiệu tan rã, người đứng đầu quốc gia nhìn thấy vùng thống trị của mình bị giảm xuống hầu như chỉ còn vùng đất của người thị trưởng Sài Gòn, có thể so sánh được với sự sụp đổ bất thình lình của nước Pháp năm 1940, đầy bi kịch hơn thảm họa đến dần dần ở Campuchia mà người đứng đầu quốc gia Lon Nol đã bay trốn tránh đến Bali trong những ngày này, một kết quả của tinh thần chiến đấu vượt trội cũng như suy nghĩ chiến lược vượt trội.

Sau cuộc tấn công ở vùng châu thổ trong tháng Mười Hai, người Bắc Việt đầu tiên tấn công vào Phước Bình ở phía bắc của Sài Gòn. Khi Phước Bình thất thủ, ngay lập tức họ tiếp tục hướng sự chú ý của Sài Gòn về hướng Nam, nơi Sư đoàn 5 của họ tiến hành những cuộc tấn công lớn ở vùng phía bắc của khu đồng bằng. Họ chiếm gần 2000 cứ điểm trong số 3000 cứ diểm của Sài Gòn trong vùng châu thổ.

Ba người lính Nam Việt Nam bị thương chạy thoát khỏi tỉnh lỵ Phước Bình đã thất thủ. Họ thuộc trong số hơn 26.000 người đã bỏ chạy sau khi Phước Bình thất thủ. Nhiều người đã kể lại những câu chuyện thương tâm về những cuộc phục kích dọc con đường trốn thoát của họ (AP Wirephoto)

Đầu tháng Ba, họ lại tiếp tục tấn công ở vùng cao nguyên phía đông bắc của Sài Gòn. Vào thời điểm này, công binh của họ đã hoàn thành một mạng lưới đường tiếp tế. Đặc biệt là một con đường trải nhựa xuyên qua rừng rậm đã được hoàn thành, tạo khả năng bao vây trên diện rộng các thành phố quan trọng về mặt chiến lược Pleiku và Kontom. Bây giờ thì những người lính Hà Nội tấn công có kế hoạch vào những con đường tiếp tế của người Nam Việt Nam và đặc biệt là cắt con đường 14 chạy theo hướng bắc-nam ở nội địa.

Rồi khi thành phố Ban Mê Thuột thất thủ, Thiệu ra lệnh rút lui – bây giờ thì đã xuất hiện những cảnh tan rã đầu tiên: các đơn vị đồn trú và thường dân hoảng sợ chạy từ Pleiku và Kontum về phía bờ biển, nơi mà Sài Gòn chỉ kiểm soát một dãy đất hẹp hầu như không thể giữ vững về mặt quân sự được nữa. Các thành công nhanh chóng này cũng gây ngạc nhiên cho cả Hà Nội. “Chúng tôi”, Đại úy Trang To, thành viên của Ủy ban Quân sự Bắc Việt ở Sài Gòn, thừa nhận, “đã không dự tính trước với việc này. Bây giờ thì chẳng bao lâu nữa chúng tôi sẽ đứng ở Huế.”

Họ đứng trong cố đô ở phía bắc, trung tâm lịch sử và văn hóa của đất nước, hẳn là còn sớm hơn cả hy vọng. Vì bây giờ, theo các cố vấn Mỹ ở Sài Gòn, “Thiệu đã phát điên rồi”. Trong cố gắng xây dựng chiến tuyến có khả năng phòng thủ, người đứng đầu nhà nước đã bỏ cả hai tỉnh cực bắc cộng cả Huế mà không chống cự.

Ngay trước đó nhiều tuần, Thiệu đã rút hàng ngàn người của các lực lượng tinh nhuệ ra khỏi thành phố, được cho là để chuẩn bị tốt hơn cho một cuộc tấn công bất ngờ của cộng sản vào Sài Gòn. Thật sự thì, ngay cả những người thân cận của tổng thống cũng nói như vậy, những đơn vị này có nhiệm vụ giúp ngăn ngừa một cuộc đảo chánh từ các đối thủ chính trị của ông.

Lệnh rút lui của Thiệu đã làm lung lay tất cả. Trong lúc bỏ chạy hỗn loạn, những người lính chạy về cảng biển, để có được một chỗ trên một con tàu tàu, quẳng vũ khí và quần áo trên đường đi, lao xuống biển và bơi ra tới những chiếc sà lan và tàu thuyền có nhiệm vụ mang họ về Đà Nẵng.

Đà Nẵng, di tản bằng máy bay ngày 25 tháng Ba 1975

Rơi vào tay người Bắc Việt và các đơn vị Việt Cộng tiến quân kế tiếp theo đó là máy bay, hàng trăm xe tăng và đại bác cũng như hàng ngàn tấn đạn – vật liệu chiến tranh có giá trị trên một tỉ dollar. “Đó là”, nhà báo người Mỹ Kim Willenson tường thuật, “Dunkerque của Nam Việt Nam – chỉ là không một ai thề rằng sẽ quay trở lại Huế.”

Ở Đà Nẵng thì còn tồi tệ hơn nữa. Ít nhất là nửa triệu người tỵ nạn từ Huế và các tỉnh lân cận, 500.000 cư dân và trên 100.000 người lính giành nhau chỗ trên một vài chiếc tàu tỵ nạn và máy bay do người Mỹ đưa ra, những chiếc máy bay mà vẫn còn dám đáp xuống đường băng khi nó đã lọt vào tầm vũ khí của Bắc Việt.

Trong cơn hoảng loạn, những người lính đã tàn sát thường dân để tự cứu lấy chính mình. Nhiều người leo lên các khoang chứa bánh xe, nơi họ bị các bộ phận hạ cánh chặt ra thành nhiều khúc khi chúng rút vào thân máy bay.

Giám đốc người Philippine của công ty chuyên cho thuê máy bay “World Airways” tường thuật lại việc một người lính dùng tiểu liên bắn chết cả một gia đình ra sao, để chính ông ấy bước vào chiếc máy bay cuối cùng rời Đà Nẵng. Khi cánh cửa của chiếc Boeing 727 đóng lại, những chiếc thông thường chở cho tới 189 hành khách, thì có trên 300 người trên máy bay – ngoại trừ ba người phụ nữ thì tất cả đều là lính.

Người Mỹ bị nhổ nước bọt và ném đá

Cả ở cảng biển cũng có đánh nhau để sống còn, nơi những người lính giật trẻ em ra khỏi vòng tay của mẹ chúng, để, được cho là người cứu thoát, giành một chỗ trên tàu. Những người khác giết dân thường và cướp tài sản của họ, để có thể đưa tiền đi tàu cho các thuyền viên.

Tổng cộng có khoảng 50.000 người tỵ nạn thoát được khi Đà Nẵng rơi vào tay người Bắc Việt vào Chúa Nhật Phục Sinh. Cuộc tiến quân của người Bắc Việt tiếp tục diễn ra không gì ngăn chận lại được. Cho tới thứ sáu tuần rồi, người cộng sản đã chiếm các thành phố biển Qui Nhơn, Tuy Hòa và Nha Trang nằm ở phía nam của Đà Nẵng và đứng cách thủ đô còn chưa tới 100 kilômét.

Về quân sự thì chiến bại này dễ giải thích. Ngay từ lúc Phước Bình thất thủ thì một điểm yếu mang tính quyết định đã lộ ra, cái mà sau này đã trở thành tai họa cho người Nam Việt: quân đội Sài Gòn chỉ còn tiến hành chiến tranh theo kiểu Mỹ, sử dụng một lượng vật liệu khổng lồ. Cũng như những người thầy Mỹ của họ, họ chỉ thích chiến đấu dọc theo những con đường đã được trải nhựa, không thể thiếu được cho việc vận tải quân lính và tiếp tế – ít nhất là cho tới chừng nào mà còn cái gì đó để chuyên chở. Nhưng vật liệu của Sài Gòn không đủ cho một cuộc chiến kéo dài kiểu Mỹ.

Quân đội của Hà Nội, về kỹ thuật cũng được trang bị vũ khí ngang tầm, thực hành tính cơ động trên đất bằng. Họ chiếu bí hàng sư đoàn Nam Việt Nam, bằng cách đơn giàn là cắt đứt các quốc lộ tại những địa điểm nhất định. Hỏa tiển SAM của Xô viết đẩy lui không quân của Sài Gòn trong lúc đó.

Vì tính cơ động cao hơn nên các đơn vị Bắc Việt Nam thành công trong việc ép buộc quân đội Sài Gòn phải đồng thời chiến đấu tại những điểm nằm cách rất xa nhau trên một mặt trận dài hơn một ngàn ki-lô-mét, để chia nhỏ lực lượng của họ và buộc họ phải rút lui. “Nhưng một cuộc rút lui có trật tự”, một viên tướng Mỹ nói, “là một trong những cuộc hành quân khó khăn nhất. Và chúng ta đã không truyền đạt lại cho họ điều đó – tức là họ không có khả năng làm điều đó.”

Trong khi hiện giờ còn chưa rõ, rằng lúc nào thì Việt Nam sẽ tìm thấy lần kết thúc sự tồn tại như là quốc gia sau trận Dunkerque này của họ, thì người Mỹ đã bị chửa rủa công khai như là những người “phản bội” trên đường phố của thủ đô, thậm chí còn hay bị nhổ nước bọt hay bị ném đá nữa.

Washington ngạc nhiên trước những oán giận như vậy. “Đó”, Ron Nessen, phát ngôn viên báo chí của Nhà Trắng tuyên bố, “không phải là cuộc chiến của chúng tôi.”

Nó lúc nào cũng đã là như vậy rồi, chắc chắn là khi lính Mỹ còn chiến đấu ở Việt Nam, nhưng mà cũng cả khi họ bỏ lại người Việt một mình dưới cái nhãn hiệu lừa dối “Việt Nam hóa”. Chỉ là: trong hai năm vừa qua, người Mỹ – cũng như nói chung là Phương Tây – đã quan tâm tới lạm phát, khủng hoảng năng lượng và nghi ngờ tương lai của xã hội thịnh vượng nhiều hơn là cuộc chiến được cho rằng đã giảm xuống ở Viễn Đông. Thêm vào đó, các tổng thống Nixon và Ford cũng như Kissinger của hai người đã bảo đảm trước người dân của họ hàng chục lần, rằng lúc rút ra khỏi Đông Dương, nước Mỹ đã để lại một quân đội Nam Việt rất hùng mạnh. Đại sứ Mỹ tại Sài Gòn Graham Martin rõ ràng là cũng vẫn còn tin như vậy sau khi Phước Bình thất thủ: “Quân đội Nam Việt Nam cũng sẽ một mình đương đầu được với một trận tấn công mới.”

Đà Nẵng ngày 28 tháng Ba 1975. Người Việt sống sót đang chờ viện trợ đã bị cắt đứt bởi đạn pháo của người Cộng sản. Trong khi một số người đứng chờ kiên nhẫn, thì những người khác đã bắt đầu hoảng loạn trong một sự khủng khiếp của cướp bóc và hỏa hoạn. (Jack Cahill/Toronto Star via Getty Images)

Thật sự thì sự giúp đỡ chỉ có thể đến từ người Mỹ – tất nhiên là chỉ trong trường hợp Washington sẵn sàng để cho ném ngược trở lại 15 năm trong cái mê cung chính trị của chính sách Việt Nam của họ, và bắt đầu lại từ đầu.

Thế nhưng cả Ford lẫn Kissinger đều không hề nghĩ đến việc đó, nói chi đến Quốc Hội Washington. Vào ngày 28 tháng Giêng, hai năm và một ngày sau khi ký kết Hiệp định Paris, khi Gerald Ford yêu cầu Quốc Hội thông qua số tiền viện trợ thêm cho Nam Việt Nam và Campuchia là 522 triệu dollar, ông quả quyết rằng; “Với sự trợ giúp vật chất thích đáng từ Hoa Kỳ, họ có thể giữ vững được.” Nhưng khó có khả năng là ông tin vào điều đó: Đã không thể chiến thắng được cuộc Chiến tranh Việt Nam với tròn 140 tỉ dollar – thì làm sao mà nửa tỉ nữa có thể làm được việc đó?

Vì “nền hòa bình đầy danh dự” của Nixon bây giờ bị lột trần ra trước con mắt của thế giới như là một sự lừa dối hay tự lừa dối, nên chính phủ Hoa Kỳ chỉ còn muốn đẩy trách nhiệm cho việc sắp mất Nam Việt Nam và Campuchia sang cho Quốc Hội, đang bị áp đảo bởi phe Dân chủ đối lập. Henry Kissinger: “Cho tới tháng Sáu vừa rồi, tình hình quân sự ở Việt Nam là rất tốt. Rồi chúng ta (bị Quốc Hội) ép buộc phải cắt giảm – đã không thể gởi thêm trang thiết bị mới và gởi đủ đạn dược. Điều đó dẫn tới … việc là tình hình quân sự đã xấu đi.”

Đông Dương, vùng đất mà nước Mỹ đã từng muốn cứu thoát nó khỏi chủ nghĩa cộng sản, Đông Dương, thảm họa lịch sử của cường quốc Hoa Kỳ, thật sự là đã trở thành một chú thích của lịch sử, như Kissinger đã tiên đoán một cách cay độc, trở thành một chức năng của chính trị đối nội của Mỹ.

Người Dân chủ ở Washington từ chối không tiếp tục trả tiền. Như thượng nghị sĩ Robert Byrd đã tuyên bố trước, ông chỉ chấp thuận thêm một hỗ trợ tài chính nữa cho Nam Việt Nam, “khi chúng ta nhận lời bảo đảm của Chúa, được khắc lại trên đá, rằng sự việc sẽ xong với 300 triệu dollar và qua đó Nam Việt Nam được cứu thoát mãi mãi.”

Cũng hoài công vô ích là một nổ lực thứ hai của chính phủ, lần này thì dựa trên tình hình quân sự đã xấu đi tới mức thảm họa ở Campuchia, và nhắm tới niềm tự hào của người Mỹ, rằng mình là người Mỹ. “Tiếng động của những cây kim hỏa Campuchia và Việt Nam, đập vào những cái ổ đạn trống rỗng” sếp chiến lược của Mỹ tiên đoán, “một ngày nào đó có thể sẽ trở thành một tiếng lách cách có thể nghe được trên khắp thế giới.”

Cuối cùng, Gerald Ford đề nghị rằng nếu Quốc Hội cho phép ông tự do hành động thì ông sẽ cam kết rằng sau ba năm, ông sẽ chấm dứt mọi yêu cầu cho Đông Dương. Thế nhưng các nghị sĩ đã tính toán rằng trong vòng ba năm đó, nước Mỹ phải cần ít nhất là 5,5 tỉ dollar, và tổng tham mưu trưởng quân đội giải thích thêm vào đó, sự giúp đỡ của Mỹ hẳn sẽ còn cần thiết trong thời gian từ 5 tới mười năm. Trong phái Dân chủ của Hạ viện, viện trợ cho Campuchia thất bại với 189 trên 49 phiếu, ở Thượng viện kết quả là 38 trên 5 chống viện trợ cho Campuchia và 34 trên 6 chống lại một viện trợ cho Việt Nam.

Vào thời điểm này, như “New York Times” tiết lộ, thì chính phủ coi như đã mất Campuchia rồi, họ chỉ muốn giữ thể diện của họ, nhưng dự đoán rằng ở Việt Nam “theo tình hình … thì 1976 mới là năm của đợt tấn công lớn”, theo Bộ trưởng Bộ Quốc phòng Schlesinger, khi mà đợt tấn công lớn đã bắt đầu rồi.

Cuộc chiến hầu như đã bị lãng quên của Mỹ bất thình lình lại quay trở vào những căn phòng khách của Mỹ. Hàng ngàn cái chết có màu, những đoàn người tỵ nạn vô tận, trẻ em chết khát, chém giết vì một chỗ di tản trong chiếc máy bay hay máy bay trực thăng, lính đào ngũ, cướp bóc – đó là những hình ảnh đáng sợ, nhưng cũng quen thuộc. Không phải là người ta đã từng có lần, nhiều lần nhìn tất cả những thứ đó rồi sao?

“Một tấn bi kịch to lớn của con người”

Nhưng lần này là khác. Vì lần này thì nước Mỹ không có mặt bằng xương bằng thịt ở đó, không có lính Mỹ nằm dưới đạn pháo của cộng sản, người dân Mỹ có thể nói là ngồi ghế hàng đầu trong nhà hát – tuy xấu hổ, đầy lòng thương hại nhưng mà cũng không quan tâm tới.

Dù điều đó là đúng và bất di bất dịch cho tới đâu, rằng Washington thậm chí còn không cân nhắc một lần tham chiến mới ở Đông Á, thì thái độ đó vẫn thật là tai hại, thái độ mà Hoa Kỳ bộc lộ ra trong màn cuối cuộc chiến của họ. Chính phủ thì ẩn nấp nhiều ngày nay, rồi chi mười triệu dollar cho một cầu di tản đường hàng không và gửi Tham mưu trưởng Lục quân Weyand sang Việt Nam, vì ông – theo phát ngôn viên của Ford – có “quan hệ tốt” với Tổng thống Thiệu của Nam Việt Nam.

23 Tháng Giêng 1973, Paris, Pháp — Đại sứ William H. Sullivan (dưới bên phải) và Xuân Thủy (trên bên phải) xem Tiến sĩ Henry Kissinger (ở giữa thấp hơn) và Lê Đức Thọ (thứ hai từ trên bên phải) ký kết Hiệp định Hòa bình Paris. Hình: Bettmann / Corbis

Rồi Tổng thống của Hiệp Chúng Quốc Hoa Kỳ để cho tuyên bố rằng việc Đà Nẵng thất thủ là “một tấn bi kịch khổng lồ của con người, gây bất an sâu sắc cho toàn thể nhân loại văn minh” – lời nói của người chống cộng sản Ford, cái mà lại có quy mô quá lớn lao. Ngoài ra thì ông tổng thống chơi golf ở California và cười to chạy trốn các phóng viên muốn ông phát biểu về tình hình ở Đông Dương: “Không, không, điều đó thì không.”

Trong lúc đó, một trong những người tài giỏi nhất và là lãnh tụ có nhiều ảnh hưởng nhất của phe đối lập trung lập, Giáo sư xã hội học Ton That Thien, tổng kết cho người Mỹ hay cho một người Mỹ: “Bây giờ thì chúng tôi phải hứng chịu hậu quả của những gì mà Kissinger đã gây ra cho chúng tôi ở Paris.” Và: “Đó là kết quả của cái được gọi là hòa bình danh dự.”

Trong khi đó thì với Hiệp định Paris cho Việt Nam, Henry Kissinger chỉ nắm lấy một cơ hội muộn màng cho nước Mỹ để rời bỏ lần tham chiến phi lý của nó ở Đông Á, chắc chắn không phải như là người chiến thắng và không phải là không mất thể diện, nhưng mà vẫn còn có thể đừng để cho hàng triệu người Mỹ ở quê hương và thế giới còn lại kết tội chính phủ ở Washington là đào ngũ.

Các tính toán thống kê cho một cấu trúc táo bạo của một mặt tiền – mặc cho tất cả – đầy ấn tượng dường như thật sự là đã thành công: Moscow, Bắc Kinh, Hà Nội, Phương Đông cũng như Phương Tây và Thế giới Thứ Ba, phản động cũng như tiến bộ, bạn bè của nước Mỹ cũng như những kẻ thù ác liệt nhất của nó cũng đều nhìn thấy một “cơ hội của hòa bình” sau lần ký kết hiệp định ngưng bắn ở Paris vào ngày 27 tháng Giêng 1973. Việt Nam cho người Việt Nam và qua đó phó mặc đất nước đầy vết bom đạn đó lại cho chính nó – và đấy dường như là cốt lõi của hiệp định bốn bên này – là lối thoát tốt nhất cho thế giới đã mệt mỏi vì Việt Nam.

Tâm trạng này đúng là cái mà Henry Kissinger đã phỏng đoán trước, không gì nhiều hơn nữa. Ông muốn tạo cho nước Mỹ, bị chia rẽ thật sâu vì Việt Nam, một cuộc rút lui danh dự, một “peace with honor” – nhìn về chính trị thì hẳn là cái tối thiểu mà một cường quốc thế giới có thể đòi hỏi. Không màn kịch nào khác trong nội các, một phần táo bạo, một phần tầm thường, luôn được lập nên trong bí mật và được bố trí như là một màn biểu diễn chính trị, mà Super-Henry lại thành công được như vậy – và vẫn thất bại hoàn toàn.

Kissinger đưa ra cho Tổng thống Nixon, người trong lúc tranh cử đã hứa hẹn sẽ mang người Mỹ “trở về nhà càng nhanh càng tốt”, một sự lựa chọn khác của lập luận kiên nhẫn từ Lầu Năm Góc: Sau khi Hoa Kỳ đã tham gia vào cuộc Chiến tranh Việt Nam nhiều tới như vậy thì chỉ có thể ép buộc đi đến kết thúc bằng nhiều quân đội hơn nữa.

Đề nghị của Kissinger: các cuộc đàm phán hòa bình mà cho tới lúc đó hoàn toàn không có thành công nào giữa Hoa Kỳ và Bắc Việt ở Paris cần phải được mở rộng ra. Nước Mỹ và Bắc Việt Nam, cả hai trên thực tế là chỉ là đồng minh chiến đấu, cần phải thương lượng về việc kết thúc cuộc chiến, chính phủ Sài Gòn và chính phủ lâm thời của Việt Cộng về một giải pháp chính trị sau khi ngừng bắn. Qua đó, trách nhiệm bây giờ thuộc về chính phủ Thiệu và chính phủ Việt Cộng, các chính phủ mà cho tới nay xem như đối phương không tồn tại.

Nhưng điều quan trọng cho Hoa Kỳ ở Paris là: Từ lúc ngưng bắn, rút quân cho tới lần thử nghiệm các thỏa thuận chính trị – tạo một “Hội đồng Hòa giải Quốc gia” dưới sự tham gia của người cộng sản và trung lập, bầu cử tự do và cuối cùng là bổ nhiệm một chính phủ mới ở Sài Gòn – dường như là một khoảng thời gian dài mà nước Mỹ cần nó như là một “thời hạn khoan hồng” cho cuộc rút quân của mình.

Việc giải pháp phức tạp này, chỉ được bảo đảm duy nhất qua thiện chí, cũng có thể thất bại, việc này thì nhà tư tưởng Harvard cũng đã dự tính đến ngay từ đầu. Ngay từ năm 1970, Kissinger đã nói với SPIEGEL: Đó chỉ còn là việc kéo dài thời gian giữa lần rút quân của Mỹ và lần sụp đổ của Nam Việt Nam để Washington không phải gánh chịu lần sụp đổ đó.

Điều này nghe có vẻ cay độc, nhưng chỉ chứng tỏ sự thừa nhận tính không thể tránh khỏi của sự phát triển: rằng Nam Việt sẽ trở thành cộng sản và thống nhất với miền Bắc, đó là điều mà các nhà lập kế hoạch ở trong Nhà Trắng cũng biết rõ. Nhưng Kissinger, sau này cả Nixon, đã nghĩ tới một cái gì đó giống như Giải pháp Praha 1948 nhiều hơn: nghĩ tới một mặt trận nhân dân mà trong đó cuối cùng – kéo dài càng lâu càng tốt – thì người cộng sản cũng sẽ chiến thắng và nhờ một cuộc đảo chính mà giành lấy quyền lực, thế nào đi nữa thì cũng không đổ máu và được xem là “việc nội bộ” – tuy Hoa Kỳ rất lấy làm đáng tiếc, nhưng không ngăn chận lẫn ủng hộ. Và một cơ hội như vậy thật sự là đã tồn tại: rằng Nam Việt Nam, không cần có thêm hàng trăm ngàn người chết và tàn phế, không có thêm hàng triệu người tỵ nạn mới và cũng không có một thảm bại cho chính sách đối ngoại của Mỹ, có thể tìm thấy một trật tự chính trị có thể chịu đựng được.

“Người thầy nghiêm khắc trong ngoại giao và cứng rắn”

Vì vào lúc ban đầu, dường như các toan tính của Kissinger đã bị từ bỏ trong một “decent interval”: Bắc Việt Nam, sau khi đợt tấn công dịp Phục Sinh 1972 thất bại, lại thêm kiệt quệ vì những cuộc ném bom liên tục của Không quân Mỹ, đang hết sức cần tới một lần ngưng bắn.

Những nhà cung cấp vũ khí của miền Bắc, Liên bang Xô viết và Trung Quốc, thế nào đi nữa thì cũng nằm trong xung đột đầy nghi kỵ vì giành giật ảnh hưởng tới Hà Nội và phần Đông Dương còn lại, dường như cảm thấy triển vọng bình thường hóa quan hệ của họ với cường quốc Hoa Kỳ là hấp dẫn.

Kissinger (thứ ba từ trái sang) gặp thủ tướng Bắc Việt Phạm Văn Đồng (thứ hai từ phải sang) trong chuyến đi đến Hà Nội tháng Hai 1973. Hình: Bettmann / Corbis

Chỉ như thế mới có thể hiểu được, rằng chiến lược của Kissinger, một ông thầy nghiêm khắc trong “ngoại giao và cứng rắn” đã lành lặn vượt qua được các chuẩn bị cho Paris: Tổng thống Hoa Kỳ có thể để cho quân đội Mỹ hành quân sang Campuchia và cuối 1972 lại cho ném bom miền Bắc Việt Nam mười hai ngày mà Hà Nội không hủy bỏ các cuộc đàm phán, và Moscow và Bắc Kinh không gây khó khăn đáng kể.

Để có hòa bình nhanh hơn, người tổng thống đã cho tiến hành chiến tranh nhiều hơn – lúc đó, không ai trong Nhà Trắng chống lại lô-gíc này của Kissinger. Sáu tuần sau khi tái ném bom Bắc Việt Nam, Bộ trưởng Bộ Ngoại giao Hoa Kỳ Rogers và Bộ trưởng Bộ Ngoại giao Bắc Việt Nguyễn Duy Trinh ký một hiệp định tương ứng với văn bản đã được đàm phán xong trong tháng Mười 1972, cái mà Bắc Việt Nam đã chấp thuận.

Thật sự thì nhà đàm phán Kissinger cần lần gián đoạn ồn ào này, vì ông đã tính toán sai lầm tại một điểm trong cấu trúc hòa bình của ông: Thiệu, người đứng đầu quốc gia Nam Việt Nam, mãi trong giờ cuối cùng trước lần ngưng bắn đã được chuẩn bị trước cho ngày 17 tháng Mười mới được Kissinger thông tin, không chơi cùng.

Không có khả năng đối phó được với những chống đối bất ngờ của chiến thuật gia khôn ngoan Thiệu, nhưng hẳn cũng là biết mình có lỗi, vì Thiệu đã chứng minh cho ông thấy những điều không chính xác nào đó trong phần văn kiện ràng buộc đối với Nam Việt Nam, người sau này nhận giải thưởng hòa bình chỉ còn nghĩ tới bom đạn, để tạo không gian cần thiết cho những cuộc đàm phán bổ sung.

Khi đối tác đàm phán của Kissinger, thành viên Bộ Chính trị Lê Đức Thọ, đáp giữa chặn xuống Moscow trên đường trở về, sếp Đảng Brezhnev đã khen ngợi hòa bình của Kissinger: “Ví dụ này cho thấy rằng người ta cũng có thể tìm thấy một giải pháp hòa bình và công bằng cho những tình huống xung đột khác – nhất là ở Cận Đông.” Cả Bắc Kinh cũng nhìn thấy “một đóng góp to lớn để làm giảm bớt căng thẳng”.

Hàng tỉ dollar, ngay cả sau khi rút quân

Người Mỹ đã ném 7,1 triệu tấn bom xuống Việt Nam, gấp 3,5 lần lượng bom rơi từ trên trời xuống trong Đệ nhị Thế chiến. Một triệu người Việt chết, sáu triệu người mất quê hương và phải chạy trốn trước các chiến tuyến, hơn một phần tư rừng nhiệt đới bị bom và đạn pháo xé nát và bị phá hủy nhiều năm trời bởi những chất độc làm rụng lá cây.

Ngay cả ở Nam Việt Nam, đất nước mà người Mỹ tiến hành cuộc chiến tranh trong rừng rậm vì nó, những cuộc ném bom trên diện rộng của máy bay Mỹ đã phá hủy 12 phần trăm diện tích canh tác; ở miền Bắc thù địch, gần một nửa làng mạc đã cháy tiêu.

Câu hỏi về ý nghĩa của cuộc chiến tranh đã thất bại này, hỏi về người có lỗi cho cuộc Thập Tự Chinh ý thức hệ này, mà theo đó người ta cho rằng tự do của thế giới được bảo vệ ở Mekong, bị chết ngạt trong tiếng reo hò chào mừng các tù binh Mỹ trở về quê hương – và trước những câu khẩu hiệu vẫn còn đầy khí phách về tổ quốc thì mối quan tâm đó cũng biến mất, rằng liệu đó có thật sự là kết cuộc của chuyến phiêu lưu Đông Dương hay không.

Vì người đóng thuế ở Mỹ vẫn còn phải trả tiền cho cái được cho là cuộc chiến tranh đã được Việt Nam hóa: trong những năm 1973-1974, chỉ riêng Nam Việt Nam đã nhận được 3,9 tỉ dollar viện trợ quân sự và kinh tế (Bắc Việt Nam trong cùng thời gian đó nhận được từ Moscow và Bắc Kinh 1,5 tỉ dollar).

Và 9000 cố vấn Mỹ vẫn còn tổ chức ở Việt Nam cỗ máy chiến tranh của Nam Việt Nam, những người mà vì các điều kiện của lần ngưng bắn nên thời gian sau này phải cải trang thành dân thường: như là phi công, kỹ thuật viên và chuyên gia tiếp vận. “Lầu Năm Góc Đông”, như lính Mỹ đã đặt tên cho bộ tổng chỉ huy ở Sài Gòn, vẫn tiếp tục tồn tại, thay cho các tướng lãnh là 100 “tùy viên”, cố vấn Mỹ chỉ huy cảnh sát Sài Gòn, bay thay cho Air Force là các công ty tư nhân như “Air America” do CIA thành lập.

Cả ở Campuchia cũng có trên 200 “cố vấn” dân sự ngồi trong Đại sứ quán Mỹ với nhiệm vụ hướng dẫn qua vô tuyến những đoàn máy bay B-52 chống Khmer Đỏ. Đổi lại, nước Mỹ phải trả tiền lương cho quân đội được cho là gồm 300.000 người của Lon Nol – hơn một phần tư của quân đội này chỉ có trên giấy.

Và cuối cùng, khi Quốc Hội cấm Lầu Năm Góc không được tiếp tục ném bom ở Campuchia nữa, thì Henry Kissinger là người đã tìm ra cách để ít nhất là tiếp tục cung cấp vũ khí cho Phnom Penh: Dựa trên sáng kiến của ông, người ta thuê ba công ty hàng không tư nhân, “Bird Air”, “Airlift International” và “World Airways”, để bảo đảm chiếc cầu hàng không cho thành phố Phnom Penh đang bị đe dọa.

Ellsworth Bunker, 80 tuổi, cho tới mùa xuân 1973 là đại sứ Hoa Kỳ tại Sài Gòn, nói cho bất cứ ai muốn nghe, ông cho rằng lần rút quân của người Mỹ là một “trò bẩn thỉu khốn nạn”, và hãnh diện vì đã giữ được một “mối tiếp xúc tốt và hữu ích” giữa các tướng lãnh Nam Việt Nam và Lầu Năm Góc.

Vì vậy mà hầu như không có gì là ngạc nhiên, khi Hà Nội và Việt Cộng bắt đầu hoài nghi, liệu Kissinger có thể thành công trong việc thực thi ở Sài Gòn giải pháp chính trị do ông phác thảo ra hay không – chắn chắn là bước đầu của cuộc tái thống nhất trong im lặng nước Việt Nam dưới quyền của người cộng sản.

Được vuốt ve bởi sự nổi tiếng của Hiệp định Paris, Kissinger rõ ràng là nhất quyết muốn thu hoạch thành quả chính sách toàn cầu của ông. Trong tháng Hai 1973, ông bay tới Bắc Kinh và Hà Nội, và tuyên bố lúc trở về rằng, “một sự phát triển hòa bình giữa Hoa Kỳ và Bắc Việt là cũng có thể có” như giữa Washington và Bắc Kinh. Washington đưa ra triển vọng mười tỉ dollar giúp xây dựng cho Đông Dương, nước Mỹ muốn chi 2,5 tỉ về cho Hà Nội – như là dấu hiệu của sự hòa giải.

Tất cả dường như đều diễn ra theo kế hoạch của Kissinger, số phận của Nam Việt Nam dường như không còn là một vấn đề nghiêm trọng nữa. Trong một cuộc phỏng vấn truyền hình sau chuyến đi thăm Hà Nội, Kissinger giải thích rằng người ta phải tính đến khả năng, rằng Việt Nam sẽ được “tái thống nhất dưới sự bảo hộ của cộng sản.”

Trong tháng Năm 1973, nhà cố vấn an ninh lại có mặt ở Paris, để bàn với người đối tác Thọ về Đông Dương, đặc biệt là về việc hai bên đổ lỗi cho nhau là luôn phá hủy và vi phạm Hiệp định. Bây giờ, lần đầu tiên Kissinger nói một cách bi quan về một nền hòa bình đáng ngờ – Quốc Hội Mỹ đã lấy cây gậy dùng trong ngoại giao cứng rắn của Kissinger ra khỏi tay tổng thống: ông không còn được phép ném bom Campuchia nữa. Giữa tháng Mười, Kissinger, bây giờ là Bộ trưởng Bộ Ngoại giao, cùng với đối tác Lê Đức Thọ nhận Giải thưởng Nobel Hòa bình.

Kissinger, trong tư thế hoàn toàn là chính khách, nhận giải – Lê Đức Thọ từ chối. Ông ta cũng biết rõ như Kissinger, rằng kể từ Hiệp định Hòa bình Paris đã lại có thêm hàng chục ngàn người hy sinh tại các mặt trận ở Đông Dương và cuộc chiến đã phá hủy làng mạc và nhà cửa của hàng trăm ngàn người.

Tướng Thiệu, chưa từng bao giờ được Kissinger công khai thông báo về các mục đích của Hiệp định Paris, đã từ chối đóng vai trò của một người quản lý di sản chính trị mà người ta muốn giao cho ông.

“Sẽ không có bầu cử, nhất là với phe trung lập và cộng sản” cho tới chừng nào còn “một người lính Bắc Việt duy nhất ở Nam Việt Nam”, Hoàng Đức Nhã, cố vấn trưởng có nhiều ảnh hưởng và là cháu của Thiệu, nói năm ngày sau Hiệp định Ngưng bắn.

Cay đắng vì trò chơi chính trị của người Mỹ, cảm thấy cá nhân bị xúc phạm bởi thái độ của Kissinger to lớn, Thiệu còn để cho quân đội của ông tiến hành dọn sạch cái “da báo” đó, cái đánh dấu sự cùng hiện diện của những người cộng sản và chống cộng sản ở Nam Việt Nam trên bản đồ. “Bây giờ thì tấm da báo bảo vệ Việt Cộng sẽ bị sờn”, một sĩ quan tham mưu Nam Việt Nam hân hoan nói trong mùa Xuân 1973.

Lúc đầu, quân đội của Hà Nội và Việt Cộng bằng lòng với những phản đối qua lời nói và rõ ràng là tránh va chạm lớn với kẻ địch. “Lúc đó, trong mùa xuân sau Paris, chúng tôi thật sự là thơ ngây cho tới mức đã tin rằng nước Mỹ sẽ ép buộc Thiệu giữ đúng hiệp định. Sự thơ ngây này đã cướp đi nhiều cán bộ tốt nhất của chúng tôi”, theo đại tá Việt Cộng Võ Đông Giang, đại diện của Chính phủ Cách mạng Lâm thời, nói với SPIEGEL.

Nước Mỹ mất nhiều hơn là một vài tỉ tiền thuế

Một năm sau khi các “chiến dịch bình định” này bắt đầu, quân đội của Thiệu đã kiểm soát thêm 15% lãnh thổ so với thời điểm của Hiệp định Hòa bình Paris. Nước Mỹ ngạc nhiên nhìn nhận các thành công quân sự bất ngờ của quân đội Nam Việt Nam, trong Nhà Trắng, quan điểm đó lại thắng thế thêm một lần nữa, rằng “Việt Nam hóa” cuộc chiến rõ ràng là có thể.

Trong tháng Tư 1974, Sài Gòn hủy các cuộc đàm phán với chính phủ Việt Cộng về tương lai chính trị của đất nước, hai tháng sau đó là cả việc cộng tác trong ủy ban quân sự chung đã được ấn định trong Hiệp định.

Mãi bây giờ thì miền Bắc bắt đầu chuyển sang thế tấn công – ban đầu vẫn còn là trên bình diện chính trị. Sự chống đối ngày càng tăng của người dân đối với chế độ tham nhũng của Thiệu, ngày càng cứng rắn hơn trong việc cấm đảng phái và kiểm duyệt báo chí, đã khuyến khích Chính phủ Lâm thời kêu gọi “lật đổ bè nhóm Thiệu”. Vào ngày 8 tháng Mười, Việt Cộng thêm một lần nữa đề nghị, gửi tới trước hết là Washington: điều kiện cho “đàm phán nhanh chóng”, để thực hiện các điều kiện của Hiệp định Hòa bình Paris, là lật đổ Thiệu.

Thế nhưng Lầu Năm Góc đã đánh cược vào thành công quân sự từ lâu, và Henry, người bận rộn với nhiều việc, đối diện với các cuộc khủng hoảng ở Cyprus và ở Cận Đông, không có thời gian để suy nghĩ về hậu quả của cuộc chiến tranh lại leo thang. Được hỏi về việc này, ông trả lời, lại hoàn toàn theo kiểu ngoại giao cứng rắn: “Ngay cả khi người ta thất bại với danh dự thì người ta vẫn là thất bại.”

Trong tháng Mười Hai 1974, Hà Nội rõ ràng là đã ra lệnh phản công: chạm trán trên tất cả các mặt trận, tăng dần cường độ, thay đổi địa điểm, từ đồng bằng sông Cửu Long cho tới cố đô Huế. Mãi tới bây giờ, vào lúc chuyển sang năm mới, Hà Nội cũng tăng cường hoạt động: 19 sư đoàn, một phần được bổ sung, vượt vĩ tuyến 17 vào miền Nam. So sánh lực lượng quân đội và vũ khí vẫn còn nghiên về cho quân đội Nam Việt Nam: 1,2 triệu lính của Thiệu đứng đối diện với tròn 220.000 người từ Hà Nội.

Khi rồi thảm bại của Huế và Đà Nẵng ập vào quân đội Thiệu thì người ta mới biết rõ rằng nước Mỹ, do bỏ lỡ cơ hội sử dụng Hiệp định Hòa bình Paris một cách nhất quán về mặt chính trị, đã mất nhiều hơn là một vài tỉ tiền thuế, rằng cái “decent interval” đó, mặc dù nó đã kéo dài hai năm, vẫn không đủ để miễn cho Washington trách nhiệm về lần sụp đổ của người đồng minh. Trong cuộc trốn chạy của những người lính Việt Nam nhỏ bé của Thiệu tham nhũng, được người Mỹ bảo trợ, một phần tính đáng tin cậy của Hoa Kỳ to lớn cũng đã mất đi. Ở Sài Gòn, Giáo sư Ton That Thien, tuy không phải là bạn của Hoa Kỳ, nhưng thế nào đi nữa thì cũng không phải là người cộng sản, tiên đoán: “Không ai còn tin người Mỹ nữa. Israel cũng sẽ giống hệt như thế này thôi, mặc dù người Israel có thể là mạnh hơn và thông minh hơn chúng tôi.”

Việc mà Thuyết Domino, do người Mỹ nghĩ ra, có thể quật trở lại uy tín của Mỹ một cách rõ ràng như vậy thì tất nhiên là khó có thể. Nhưng ít ra thì Tổng thống Ford phải bảo đảm công khai vào thứ năm vừa rồi, rằng không người bạn nào của Hoa Kỳ là phải lo sợ cả, “rằng chúng ta không làm tròn nhiệm vụ của chúng ta”. Vậy thì Việt Nam đúng không phải là một “chú thích của lịch sử thế giới”?

Ngoài ra, những gì còn được phát biểu ở Washington trong tuần vừa rồi, khi việc Phnom Penh thất thủ chỉ còn là câu hỏi của từng giờ, của Sài Gòn có lẽ là câu hỏi của vài ngày, cho thấy rằng những người đứng đầu nhà nước Hoa Kỳ hoàn toàn không ở trên một độ cao thích ứng với khoảnh khắc lịch sử, với lần sụp đổ của chính sách đối ngoại của Mỹ ở Đông Á:

Tổng thống Ford đẩy trách nhiệm về mệnh lệnh rút lui quá hấp tấp sang cho Thiệu, một nhân viên cao cấp khác của Mỹ đẩy sang cho cơ quan tình báo, đã không biết chính xác về các kế hoạch của Thiệu và sức chiến đấu của quân đội ông ấy. Khách thăm Sài Gòn Tướng Weyand nói, Nam Việt Nam có thể giữ được mặc cho mọi điều đó, trong khi sếp của ông, Bộ trưởng Bộ Quốc phòng Schlesinger ít ra thì cũng nói về “thảm bại một phần”. Và nhân vật chính, Henry Kissinger, thì hoàn toàn không nói gì hết.

Được hỏi, ông nuốn nói gì về những sự kiện ở Đông Dương, kiến trúc sư của chính sách về Đông Dương của Mỹ trong bảy năm vừa qua trả lời với một câu hỏi: “Thế tôi cần phải nói gì?”

Phan Ba dịch từ báo Der Spiegel, số 15 năm 1975:

Tặng Kim Âu

Chính khí hạo nhiên! Tổ Quốc tình.
Nghĩa trung can đảm, cái thiên thanh.
Văn phong thảo phạt, quần hùng phục.
Sơn đỉnh vân phi, vạn lý trình.

Thảo Đường Cư Sĩ.

SERVED IN A NOBLE CAUSE