Khảo tiếng Hán Việt
Phạm Văn Bân
Lời nói đầu:
Bài viết này nhằm tŕnh bày các vấn đề
thực tế của tiếng Hán Việt trong ngôn tự Việt Nam trên quan điểm thực
dụng đại chúng; bỏ qua các liên quan lịch sử cũng như lư luận ngôn ngữ
học khá khó cảm nhận được.
Với một đề tài rộng lớn và khó khăn như
vậy th́ bắt buộc phải xảy ra sai sót! Kính mong quư vị rộng ḷng tha thứ
và bổ túc hoặc sửa sai cho các sai sót, nếu có. Tôi xin thành thật cám
ơn trước.
1)Tổng quát:
Khi mới thấy cục xà bông lần đầu tiên từ
Pháp du nhập vào, người Việt Nam không có tiếng để gọi; v́ vậy đọc tiếng
Pháp "savon" theo giọng Việt Nam là xà bông. Tiếng xà bông được gọi là
tiếng Pháp Việt. Với thời gian sử dụng lâu dài, chữ xà bông tự nhiên hóa
thành tiếng Việt, gọi là tiếng Việt có gốc Pháp. Tương tự như vậy, khi
ngôn tự Việt Nam mượn tiếng của Mán, Mèo, Tày Đen, Tày Trắng, Tày Đỏ,
Thổ, Nùng, Lào, Chiêm Thành, Chân Lạp, Anh, Cambodge, v.v... th́ gọi là
tiếng Mán Việt, Mèo Việt, Tày Đen Việt, v.v...
Trong lănh vực ngôn tự, không có vấn
đề"tự ái dân tộc", cũng không có chuyện "tiếng nước tôi giàu có, vẻ
vang, hay hơn hẳn tiếng nước anh" mà chỉ là một phương tiện để thông đạt
với nhau mà thôị Lịch sử tiếng Việt Nam cũng na ná như của các nước khắp
nơi trên thế giới: không có chữ th́ cứ tự nhiên mượn mà xài, đơn giản
vậy thôị Chính v́ thế mà khi xét lịch sử ngôn ngữ, người ta kết luận
rằng không có thứ tiếng nào được gọi là thuần cả. Trải qua khoảng 8,000
năm, tất cả các tiếng nói đều pha trộn và vay mượn lẫn nhaụ Rồi với thời
gian, tất cả đều phát triển, trở nên phong phú và tiến bộ hơn.
Muốn hay không muốn th́ đó vẫn là sự
thật. Xin các người Việt Nam "bảo hoàng hơn vua" không nên nóng giận khi
tôi viết: tiếng Việt chỉ là một thứ tiếng nói b́nh thường như mọi thứ
tiếng nói trên thế giới, không nghèo nàn mà cũng không giàu có, không có
ǵ vẻ vang mà cũng không có ǵ nhục nhă, không có ǵ siêu việt mà chỉ có
các đặc điểm riêng như bất cứ thứ tiếng nào khác. Tiếng Việt chỉ là một
phương tiện để người Việt thông đạt với nhau; hăy bỏ qua các mánh khóe
tuyên truyền, kích động tâm lư không đúng đắn. Nếu có khách quan th́ mới
biết chỗ hay, chỗ dở của ḿnh mà sửa đổi cho ngày càng khá lên; c̣n như
cứ tự cho tiếng nước ḿnh là "giàu đẹp, phong phú, vẻ vang" hơn tiếng
nước khác th́ giống y như việc so sánh chó nước tôi khôn hơn chó nước
anh, răng ḅ nước tôi trắng hơn răng ḅ nước anh; trong khi thực tế
khách quan th́ cứ hễ là chó th́ chó ở nước nào cũng khôn như nhau, cũng
biết trung thành với chủ và ḅ nước nào th́ răng cũng trắng cả!
Thiết nghĩ việc tán dương tiếng Việt quá
đáng là cố t́nh nói sai sự thật, vơ đoán và sẽ không thuyết phục được ai
cả, nhất là đám con cháu có cơ may học được tinh thần phân tích khoa học
của Aâu Tây.
Ngoại trừ các tiếng sử dụng trong đời
sống hàng ngày như: ăn, ngủ, đi, chạy, cái bàn, cái ghế, cái nhà, con
mèo, con chuột, con chó, cục đường, cục đá, cục gạch, cây me, cây ổi,
cây trứng cá, v.v... th́ tiếng Việt Nam phải mượn rất nhiều từ các tiếng
nói khác, đặc biệt là tiếng Mường. Thuở ban đầu lịch sử, có giả thuyết
cho rằng giống người Mường chính là giống dân nguyên thủy của người Việt
bây giờ. Trong cuốn "Chánh tả tiếng Việt", giáo sư Lê Ngọc Trụ viết:
"Gốc tích dân tộc và văn hóa ở tại Bắc
Việt. Có lẽ thời thượng cổ, tổ tiên ta đă cư trú những vùng triền núi,
từ sông Đà (Hắc Giang) tới Quảng B́nh, gần gũi với dân Mường; dấu vết
c̣n lại là tiếng nói những vùng nầy cũng cứng và có chỗ tương tợ tiếng
Mường. Thí dụ:
Mường: ka, kảy, kốk, kảw
Hà Tĩnh: ga, gái, kộk, gạw
Hà Nội: gà, gái, gốc, gạọ
Dân Mường, dân miền núi, cứ rút lần rải
rác vô dăy núi Hoành Sơn. Họ không bị ảnh hưởng văn hóa của nước ngoài,
nhất là của hai đại cường quốc Tàu và Aán nên c̣n giữ những cổ tục.
Tiếng nói của họ cũng không biến đổi nhiềụ Nhờ vậy, so sánh hai thứ
tiếng mới thấy tiếng Việt và tiếng Mường có lẽ do một gốc mà rạ
Dân Việt hay dời dân lập nghiệp, lần
xuống đồng bằng, kiếm chỗ đất đai ph́ nhiêu dễ sanh sống hơn; đó là đồng
bằng sông Hồng Hà. (Lúc cổ thời không tiến vào Nam, xứ Lâm Aáp của người
Chàm v́ lẽ núi non cản trở, đất đai chật hẹp khó sanh sống.) Tiếng nói,
nhờ nước sông Hồng Hà cũng "thanh dịu" dần."
Có lẽ tiếng Mường là gốc của tiếng Việt
nhưng sau hơn 2,000 năm lịch sử th́ tiếng Việt ngày nay đă rời xa cái
gốc về giọng nói cũng như số lượng từ ngữ tất nhiên phải nhiều hơn gấp
bội lần do kết nạp thêm tiếng Hán ở phía Bắc và tiếng Mă Lai (cá, đă,
sẽ, đang), Môn Khmer (đốt, cháy, mặn, chát, chua), Thái Lan, Chân Lạp,
Chiêm Thành ở phía Nam.
Xét về tỷ lệ mượn chữ th́ việc mượn tiếng
Hán đặc biệt nhiều khủng khiếp! Nhiều đến nỗi hễ cứ nói hoặc viết th́
người Việt Nam, dù có ư thức hay không có ư thức, đều sử dụng rất nhiều
tiếng Hán, được đọc theo khẩu âm của người Việt, gọi là tiếng Hán Việt.
Tiếng Hán Việt đă có trong tiếng Việt Nam
ngay từ thuở ban đầu có chủng tộc Việt Nam (trước thế kỷ I), sau đó là
thời gian bị Trung quốc đô hộ khoảng 1,000 năm. Trong thời gian này, chữ
viết cho cả nước là chữ Hán. Đến thời kỳ độc lập, khoảng 1,000 năm (trừ
khoảng 20 năm bị nhà Minh đô hộ vào đầu thế kỷ XV và 100 năm bị Pháp
chiếm làm thuộc địa), th́ chữ viết vẫn là chữ Hán. Người Việt Nam dùng
chữ Hán trong mọi lănh vực dùng đến chữ: công văn, khoa học, lịch sử,
giáo dục, văn chương, v.v... Chỉ mới gần đây (khoảng 100 năm) th́ mới có
lối chữ abc xuất hiện do công sức của các giáo sĩ truyền đạo Thiên chúa
từ nhiều nước đến Việt Nam như: Tây Ban Nha, Bồ Đào Nha, Ḥa Lan, Pháp,
v.v...
Trải qua suốt một thời gian khoảng 2,000
năm sử dụng chữ Hán liên tục như vậy th́ lẽ tất nhiên ảnh hưởng to lớn
của chữ Hán là một sự kiện lịch sử khách quan trong tiếng nói và chữ
viết Việt Nam.
Tiếng Việt Nam là thứ tiếng tổng hợp rất
nhiều thứ tiếng, trong đó tiếng Hán Việt ước tính chiếm hơn 70%. V́
tiếng Hán Việt nhiều quá, sử dụng lâu quá, phổ thông quá và giọng đọc
khác hẳn giọng Trung quốc cho nên có thể nói rằng đa số tiếng Hán Việt
đă được Việt hóa rồi; hay nói cách khác, đa số tiếng Hán Việt trong ngôn
tự Việt Nam là tiếng Việt có gốc là tiếng Hán.
2) Đặc điểm của tiếng Hán Việt:
Một câu hỏi tất nhiên phải đặt ra là làm
sao phân biệt được tiếng Hán Việt và tiếng Việt, đặc biệt đối với những
người không học chữ Hán hoặc chỉ có tŕnh độ Trung Học Việt Ngữ, hoặc
những người Việt quen dùng ngoại ngữ, lâu dần tŕnh độ hiểu biết tiếng
Việt có thể trở nên kém cỏi. Có vài cách như sau:
Cách làm biếng là phàm khi gặp chữ Việt
nào mà không hiểu nghĩa một cách rơ ràng hoặc không chắc viết đúng chánh
tả hoặc ít nghe thấy th́ hầu chắc chữ đó là chữ Hán Việt. Thí dụ: A Phú
Hăn (Afghanistan), việt dă (chạy đua việt dă), thị phi (chuyện thị phi ở
đời), công xúc tu sỉ, bị vong lục, tối hậu thư, hàn thử biểu, địa chấn
kư, kư âm pháp, trắc địa học, nhân sinh quan, vũ trụ quan, đàn việt,
tiềm thủy đỉnh, nạn nhân măn, thẩm mỹ, quốc sắc thiên hương, thục nữ yểu
điệu , ngũ cốc, phiếm diện, cảnh sát, bảo tàng viện, hàn lâm viện, bộ
nội vụ, bộ quốc pḥng, bộ ngoại giao, khủng bố, đức mô khắc lạp tây
(democracy), yên tư phi lư thuần (inspiration), Ṭa Bạch Oác, Nữu Ước,
Ba Lê, Hoa Thịnh Đốn, Tây Nhă Đồ, La Tỉnh (Los Angeles), Thánh Hà Tây
(San Jose), Chi Gia Kha (Chicago), Gia Nă Đại (Canada), Vọng Các
(Bangkok), Mạnh Măi (Bombay), Đức Lợi (Delhi), Cổ Ba (Cuba), Nă Phá Luân
(Napoléon), Lư Thoa Rousseau), Cam Địa (Gandhi), Bối Đa Phần
(Beethoven), A Lư Sĩ Đa Đức (Aristote), Phú Lăng Sa (France), Ư Đại Lợi
(Italie), A Mỹ Lợi Gia (Amérique), Aâu La Ba (Europe), Á Tế Á (Asie),
v.v...
Cách ít làm biếng là ngẫm nghĩ nghĩa và
cách dùng của chữ. Nếu một chữ nào đó đứng một ḿnh, có nghĩa nào đó
nhưng không tạo thành từ ngữ được th́ chữ đó là chữ Hán Việt. Thí dụ:
+++thiên: trời.
Người Việt nói: "tôi nh́n trời", không
nói "tôi nh́n thiên." Tuy nhiên, khi dùng với chữ cặp đôi, hoặc đồng
nghĩa hoặc phản nghĩa, th́ có thể nói : "của thiên trả địa".
Từ ngữ: thiên tài, thiên tai, thiên tạo,
thiên bẩm, thiên cơ, thiên hạ, thiên văn, thiên tính, thiên nhiên, thiên
lương, thiên lôi, thiên h́nh vạn trạng, thiên niên kỷ.
+++địa: đất.
Người Việt nói: "đất này mới được bón
phân", không nói "địa này mới được bón phân". Từ ngữ: địa cầu, địa dự
địa lư, địa bàn, địa điểm, địa đồ, địa h́nh, địa vâ,t, địa thế, địa chấn
kư, địa chất học, địa chỉ, địa hạt, địa lôi, địa phương, địa mạch, địa
từ.
+++nhân: ngườị
Người Việt nói: "dạy con ḷng thương
người", không nói "dạy con ḷng thương nhân". Từ ngữ: nhân đạo, nhân
tài, nhân khẩu, nhân lực, nhân tâm, nhân t́nh thế thái, nhân sự, nhân
loại, nhân bản, nhân ái, nhân chủng học, nhân chứng, nhân cách, nhân
duyên, nhân đức, nhân phẩm, nhân quyền, nhân sinh quan, nhân tính, nhân
hậu, nhân măn, nhân nghĩa, nhân viên, thương nhân, công nhân, văn nhân.
Cách "khó" nhất là học ... tiếng Hán, nhờ
đó mà tự khắc phân biệt được tiếng Hán Việt và tiếng Việt thuần túỵ Dưới
đây là một số đặc điểm của tiếng Hán Việt trong ngôn tự Việt Nam.
a)Về âm vận:
Xét về tiếng nói th́ có hai loại: loại
thứ nhất là tiếng biến âm, biến nghĩa (tonal languages), nghĩa là sự lên
giọng hay xuống giọng làm thay đổi nghĩa của tiếng (như tiếng của các
nước châu Phi, Nam châu Á, thổ dân Mexico, v.v...) Loại thứ hai là tiếng
bất biến âm, bất biến nghĩa (nontonal languages), nghĩa là sự lên giọng
hay xuống giọng không làm thay đổi nghĩa của tiếng (như Nhật Bản, Úc Á,
Anh, Pháp, châu Aâu). V́ vậy, điều đặc biệt quan trọng trong loại tiếng
"biến âm, biến nghĩa" là phát âm và hiểu đúng nghĩạ
Tiếng Hán và tiếng Việt là loại tiếng
biến âm, biến nghĩa, có nhiều dấu giọng nên ngoài cách phát âm đúng,
dùng đúng nghĩa chữ c̣n phải chú trọng đến vấn đề chánh tả. Lấy thí dụ
phát âm tiếng tinh phải khác với tin, và khi bỏ dấu vào th́ nghĩa chữ
tinh khác nghĩa các chữ t́nh, tính, tỉnh, tĩnh và tịnh (tin cậy, tin vui
và tinh anh, tinh binh, tinh đời, tinh ranh, tinh chế, tinh khiết, tinh
thể, t́nh ái, t́nh cảm, t́nh cờ, t́nh duyên, t́nh h́nh, t́nh nghi, t́nh
nghĩa, nóng tính, bản tính, tính chất, tính đố, tính khí, tính mạng,
tính nết, tính sổ, tính từ, tỉnh điền, tỉnh dụng, tỉnh bơ, tỉnh lẻ, tỉnh
giấc, tỉnh khô, tỉnh ngộ, tỉnh táo, tỉnh trưởng, thanh tĩnh, tĩnh dưỡng,
tĩnh từ, tĩnh vật, tĩnh trí, tĩnh tọa, tĩnh mịch, tĩnh tâm, tịnh tiến,
tịnh độ, thanh tịnh.)
Gần đây, khi viết thơ trên lưới điện
toán, một số người Việt hoặc do không có xóp que tiếng Việt, hoặc do
lười biếng đánh các kư hiệu dấu VIQR, hoặc muốn che dấu lỗi chánh tả nên
viết không có dấụ Tất nhiên người đọc có thể đoán nghĩa căn cứ vào nội
dung bài viết nhưng nghĩ cho đến cùng th́ bắt buộc phải bỏ dấu bởi cái
cốt cấu trúc của tiếng Việt là dấu giọng. Không có dấu giọng th́ không
c̣n là tiếng Việt nữạ
Khác với loại tiếng đa vận (polysyllabic,
nhiều âm tạo ra một nghĩa), tiếng Hán là loại tiếng độc vận
(monosyllabic, một âm có một nghĩa) và chữ viết là loại chữ biểu ư, biểu
nghĩa (không thể ráp vần abc mà đọc được) Chính do hai đặc điểm vừa nêu
mà tiếng Hán có quá nhiều tiếng phát âm giống y như nhau nhưng nghĩa và
cách viết lại khác nhau (gọi là tiếng đồng âm, dị nghĩa, dị h́nh.) Ngay
cả chữ viết cùng một h́nh đồ giống nhau nhưng có chữ lại bao gồm nhiều
nghĩa khác nhaụ Thí dụ: xét chữ tu sỉ trong câu "Nếu cởi truồng đi ra
phố là phạm tội công xúc tu sỉ." Trước hết, nếu biết công xúc tu sỉ là
tiếng Hán Việt th́ sẽ giúp viết đúng chánh tả, không viết cong súc hoặc
cong sút tu sĩ. Xét về nghĩa:
*Âm Tu có sáu kiểu chữ chính, viết như
sau
1) tu: 8 nét, bộ Nhân (người): sửa (tu
thân)
2) tu: 11 nét, bộ "Nữ" (đàn bà): chị (cổ
ngữ)
3) tu: 5 nét, bộ "Dương (con dê): có hai
nghĩa:
a) thức ăn ngon (trân tu)
b) mắc cỡ, thẹn thùng (hàm tu: có nét
thẹn thùng)
4) tu: 7 nét, bộ "Nhục" (thịt): nem
5) tu: 2 nét, bộ "Hiệt" (đầu): cần gấp
(cấp tu, thiết tu)
6) tu: 12 nét, bộ "Tiêu" (tóc dài): râu
tủa rạ Từ ngữ: liên tu: tua bông sen. Thành ngữ: Liên tu bất tận: túa
ra, tiếp diễn không ngừng.
*Âm SĨ có sáu kiểu chữ chính, viết như
sau:
1) sĩ: 6 nét, bộ "Khẩu" (cái miệng): há
miệng rạ
2) sĩ: 6 nét, bộ "Tâm" (tim, ḷng): lấy
làm nhục (sỉ nhục), xấu hổ.
3) sĩ: 19 nét, bộ "Mịch" (sợi tơ nhỏ):
cái lưới bịt tóc.
4) sĩ: 10 nét, bộ "Y" (áo): cởi áo ra,
cách chức (sĩ khí, sỉ chức)
5) sĩ: 11 nét, bộ "Túc" (chân): dép làm
bằng cỏ .
6) sĩ: 19 nét, bộ "Túc" (chân): giày dép
làm bằng cỏ. Từ ngữ: sỉ lư tương nghênh: múa giày ra đón (khách).
Trong thực tế, khi nói câu thí dụ nêu
trên, người Trung quốc căn cứ vào nội dung (context) của vấn đề đang đề
cập để xác định nghĩa của âm. C̣n nếu viết xuống th́ v́ các chữ đều biểu
nghĩa (và dị h́nh) nên nh́n vào là biết nghĩa ngay, không sao lẫn lộn
được.
Tiếng Việt Nam cũng là loại tiếng độc vận
nhưng ngày nay người Việt Nam không viết chữ Hán nữa mà lại viết theo
kiểu chữ biểu âm, ráp vần abc lại để phản ảnh giọng nói, hay nói cách
khác là nói sao viết vậỵ Khổ nỗi là tiếng đồng âm nhưng khác nghĩa trong
tiếng Việt cũng nhiều không kém tiếng Hán. Nay dùng hệ thống biểu âm cho
nên người Việt sẽ vô cùng khó khăn, chỉ có thể căn cứ vào nội dung để
đoán ṃ mà thôi - đôi khi đoán được, đôi khi đành chịu thua, không cách
nào để xác định nghĩa của các chữ Hán Việt đồng âm được!
Trong thí dụ "Nếu cởi truồng đi ra phố là
phạm tội công xúc tu sĩ" có người đoán lờ mờ là "xúc phạm các vị tu sĩ
(người tu hành)". Rồi làm sao để đoán nghĩa chữ công? Trong đầu người
Việt có các chữ: công sức, công việc, công dụng, công lao, công hiệu,
công suất, chiến công, thành công, uổng công, công kích, tấn công, phản
công, công đoàn, thủ công, đấng hóa công, băi công, công đức, công
tŕnh, công nhân, công cộng, công dân, công quyền, công hàm, công chức,
công chúa, công lư, bất công, công hữu, công ích, công khai, công quỹ,
công phẫn. Nếu biết tiếng Hán th́ sẽ biết chữ công có bốn nghĩa chính,
viết thành bốn chữ khác nhau:
*công: chung (công cộng, công dân, công
chúng)
*công: kết quả của một hành động nào đó
(công dụng, công lao, công hiệu)
*công: đánh (công kích, tấn công, phản
công)
*công: thợ, lao động (công đoàn, thủ
công)
Nghĩa đúng của câu: "Nếu cởi truồng đi ra
phố là phạm tội công xúc tu sỉ" là "lấy làm nhục nhă, xấu hổ, mắc cỡ,
thẹn thùng khi xúc phạm đến công chúng". Một thí dụ khác về khổ nạn đồng
âm: "nam nữ thụ thụ bất thân" Người không học chữ Hán, đọc câu này th́
không cách nào hiểu được sự khác biệt giữa hai chữ "thụ thụ". Muốn hiểu,
phải đi về cái gốc chữ Hán. Một chữ "thụ" có nghĩa là "chịu nhận lấy
(thụ mệnh, thu nhận), thuộc bộ "Hựu" và chữ "thụ" kia có nghĩa là "cho,
trao cho (truyền thụ), thuộc bộ "Thủ", nghĩa của câu này là: người nam
và người nữ không đ ược sờ mó, đụng chạm, gần gũi, thân mật khi trao đổi
vật ǵ đó với nhau.
b) Về nghĩa:
Khi dùng tiếng Hán Việt th́ phải lưu ư
hai vấn đề thường xảy ra: trật tự văn phạm và nghĩa của các tiếng cùng
âm mà khác nghĩa, khác cách viết.
Một số tiếng Hán Việt vẫn c̣n giữ âm Hán,
khi nói ra th́ âm nghe rất giống và khi sử dụng th́ vẫn giữ nguyên cấu
trúc văn phạm của chữ Hán. Thí dụ: mại (bán), măi (mua), niên (niên
lịch), động (động từ), đông (mùa Đông), lăo (ông lăo), cảng (hải cảng),
thủy (thủy thủ), ánh (ánh tà dương), không (không khí), đậu (đậu xanh),
như (giống như), thân (thân cây), nhung (nhung lụa), thích (vui thích),
phấn (bụi phấn), xứ (xứ sở), sự (sự việc), diễn giảng, báo chí, tự điển,
mục lục, họa sĩ, bưu chính, bưu điện, tính t́nh, tính mệnh, tính khí,
t́nh dục, t́nh trạng, chỉnh đốn, chỉnh lư, chỉnh tề, chỉnh toàn, chính
đại, chính đáng, chính quả, chính giáo, v.v....
Một số tiếng Hán Việt không c̣n giữ âm
Hán, khi nói ra th́ âm nghe khác hẳn và khi sử dụng th́ tuân theo cấu
trúc văn phạm của chữ Việt, gọi là tiếng Việt có gốc Hán. Cần lưu ư rằng
vào thời xa xưa, tiếng Hán đă bị đọc trại theo khẩu âm của người Việt
thời đấỵ Rồi với thời gian trôi qua, cả giọng đọc của người Trung quốc
và Việt Nam đều thay đổi, cho tới nay th́ một số tiếng Hán Việt hoàn
toàn khác hẳn về âm, không c̣n hơi hướm đọc trại nữạ Thí dụ: nhịn
(nhường nhịn) do chữ Hán "nhẫn", gần (xa gần) do chữ Hán "cận", cứng
(cứng ngắt) do chữ Hán "cang/cương", chia (phân chia) do chữ Hán "chi",
giết (giết ḅ) do chữ Hán "sát", thiêng liêng do chữ Hán "linh", đàn
(đàn ḅ) do chữ Hán "đoàn", cuốn (cuốn sách) do chữ Hán "quyển", thơ
(thơ ca) do chữ Hán "thi".
Chữ Hán đă có trước khi có giấy và máy in
(hơn 2,000 năm nay) cho nên việc ghi chép một chữ rất khó khăn; rồi từ
cái khó này mà có khuynh hướng giản tự hoặc nuốt chữ (tỉnh lược, ẩn dụng
và khuyết dụng) Xin đơn cử một thí dụ về trật tự văn phạm thường gặp như
sau:
Thay v́: nhân chi tâm (ḷng của người)
th́ ẩn chữ "chi", nói: nhân tâm (ḷng người)
nhân chi khẩu (miệng của người) th́ nói:
nhân khẩu (miệng người)
nhân chi lực (sức của người) th́ nói:
nhân lực (sức người)
nhân chi tài (tài của người) th́ nói:
nhân tài (tài người)
thiên hạ chi nhân (người ở dưới khắp bầu
trời ) th́ nói: thiên hạ (thế giới loài người)
thục nữ chi yểu điệu: sự yểu điệu của
thục nữ.
Không nói "tâm nhân, khẩu nhân, lực nhân,
tài nhân, hạ thiên, v.v..." Trong thực tế, nếu đảo ngược trật tự văn
phạm trên đây của chữ Hán Việt để nói theo trật tự văn phạm Việt Nam th́
có ba vấn đề xảy ra:
*Chữ Hán Việt trở nên vô nghĩa hoặc tối
nghĩa:
Không được đảo trật tự của các chữ: tương
quan, quan trọng, cơ quan, cơ thể, thời cơ, hiếu danh, hiếu sắc, thị
hiếu, hư kịch, hư trường, phương diện, phương pháp, phương tŕnh, cảnh
sát, Nho giáo, nho sĩ, hải cảng, hải quân, hải phận, hành khách, du
khách, khách sáo, nhan sắc, nhan đề, thanh lâu, cao lâu, đa cảm, đa
đoan, đa nghi, đa tạ, ưng thuận, nhàn nhă, thiếu phụ, sản phụ, quả phụ,
sơn cước, sơn dân, độ lượng, chế độ, báo cáo, cáo phó, nguyên cáo, bị
cáo, cáo trạng, quảng cáo, duy vật, duy tâm, yếm thế, yếm nhân, thương
hàn, tử thương, ngoại thương, nội thương, bản chất, bản doanh, nhiệm vụ,
đảm nhiệm, quyền lực, quyền hạn, quân dịch, phục dịch, tai hại, quan
niệm, chánh phạm, ṭng phạm, tương đối, tuyệt đối, toàn quyền, tư bản,
vong bản, bản ngă, lợi dụng, cố chấp, cố thủ, v.v...
*Chữ Hán Việt sinh ra nghĩa khác:
Đảo chữ bộ hạ thành hạ bộ. Tương tự như
vậy, xin tự đảo các chữ dể thấy nghĩa đổi: quả nhân, phạm tội, phân hóa,
ai cảm, tận lực, khách quan, hiếu sự, vi phạm, thực hiện, chiến tranh,
sĩ tử, công lao, tước chức, thủ hạ, đầu hàng, v.v...
*Chữ Hán Việt vẫn giữ nghĩa:
Đảo trật tự các chữ Hán Việt sau đây th́
thành trật tự văn phạm Việt Nam nhưng không đổi nghĩa: Đông phương, Tây
phương, sắc tướng, thương tổn, thương cảm, quyền uy, bản nguyên, lợi
ích, lợi hại, lợi danh, ân ái, ân oán, thù hận, oán thù, phá hủy, cầu
nguyện, ước nguyện, hoang phí, hư thực, cổ tích, nam tính, nữ tính, đấu
tranh, trang nghiêm, phần mộ, phản bội, tạ từ, xưng hô, luận đàm, lạc
lưu, luật pháp, liên kết, kết cấu, kết giao, biến cải, tranh đoạt, trang
điểm, ưu điểm, nhược điểm, thần thánh, xuất phát, hoảng hốt, hao tổn,
bệnh tật, gia tăng, tăng giá, mưu kế, độc kế, ác độc, tàn bạo, lăo ông,
tiên ông, từ biệt, giao phó, tra khảo, vinh hiển, vinh quang, sung bổ,
thánh kinh, ái t́nh, v.v...
c) Luật hỏi ngă:
Giọng phát ra ngang bằng, cao hay thấp,
khứ hay nhập quyết định đánh dấu hỏi hay ngă. Quy ước về dấu hỏi, ngă
rất tinh vi, tùy theo giọng đọc mà có luật hẳn hoị Đây vừa là cái khó,
vừa là cái hay của chánh tả tiếng Việt.
Trong tiếng Hán Việt th́ luật hỏi ngă
phải theo luật tứ thanh do Thẩm Ước là nhà văn nổi tiếng thời nhà Lương,
(Tề 479-501, Lương 502-556, Trần 557-587) đề rạ Vũ Đế nhà Lương hỏi Thẩm
Ước rằng: "Thế nào là tứ thanh: b́nh, thượng, khứ, nhập?" Đáp: "Xin đọc
theo giọng của bốn chữ thiên, tử, thánh, triệt."
Nghĩa là: những chữ đọc giống âm thiên
th́ gọi là b́nh thanh, những chữ đọc giống âm tử th́ gọi là thượng
thanh, những chữ đọc giống âm thánh th́ gọi là khứ thanh, những chữ đọc
giống âm triệt th́ gọi là nhập thanh.
Trong cuốn Văn Pháp Chữ Hán (cổ Hán văn)
của Phạm Tất Đắc, trang 1085, viết:
Ư nghĩa của tứ thanh được giải thích bằng
bốn câu thơ về thời Đường:
"B́nh thanh thương cảm mà yên ổn,
Thượng thanh cao giọng như nâng lên,
Khứ thanh trong trẻo mà vẳng xa,
Nhập thanh ngắn tiếng mà thúc bách
(B́nh thanh ai nhi an,
Thượng thanh cao nhi cử,
Khứ thanh thanh nhi viễn,
Nhập thanh đoản nhi xúc).
Về thời Minh, tăng sĩ Chân Không đặt ra
bốn câu ca để h́nh dung tứ thanh:
B́nh thanh đường phẳng chẳng gập ghềnh,
Thượng thanh hô cao sức kiện cường,
Khứ thanh rơ ràng thương cảm đường xa,
Nhập thanh ngắn, thôi thúc, gấp thâu
tàng.
(B́nh thanh b́nh đạo mạc đê ngang,
Thượng thanh cao hô mănh lực cường,
Khứ thanh phân minh ai viễn đạo,
Nhập thanh đoản xúc cấp thâu tàng)."
Mỗi thanh lại chia ra hai bậc: bổng và
trầm mà thành ra tám cung bậc. Bậc bổng gồm những dấu: b́nh (không dấu),
thượng (dấu hỏi), khứ (dấu sắc), nhập (dấu sắc đi với các chữ có chữ c,
ch, p, t ở cuốị) Bậc trầm gồm những dấu: b́nh (dấu huyền), thượng (dấu
ngă, nặng), khứ (dấu ngă, nặng), và nhập (dấu nặng đi với các chữ có chữ
c, ch, p, t ở cuối).
Nói tổng quát, luật hỏi ngă cho cả hai
tiếng Hán Việt và Việt là: thanh có gốc chữ là dấu hỏi, sắc hoặc không
dấu th́ đánh dấu hỏi và thanh có gốc chữ là dấu huyền, nặng, ngă th́
đánh dấu ngă. Nếu không biết cách phân tích gốc chữ (tự nguyên) th́ chỉ
c̣n cách là học thuộc ḷng hoặc học mẹo mà thôi!
Thay v́ phân tích về luật hỏi ngă khá rắc
rối, khó áp dụng được trong thực tế th́ giáo sư Nguyễn Tài Cẩn có giới
thiệu một mẹo rất hay; đó là "ḿnh nên nhớ viết là dấu ngă". Nghĩa là
nếu gặp một chữ Hán Việt bắt đầu bằng một trong những âm đầu của những
chữ trong câu trên th́ cứ mạnh tay bỏ dấu ngă. Một ngoại lệ duy nhất:
chữ ngải trong ngải cứu (tên một cây thuốc). Thí dụ:
* M (ḿnh): mỹ măn, mẫn cảm, mănh hổ, mẫu
số, măng xà, miễn dịch, mă lực, giờ măo, kiểu mẫu, măn khóạ
*N (nên): truy nă, trí năo, nam nữ, nỗ
lực.
*NH (nhớ): nhũng nhiễu, nhă nhặn, nhẫn
nại, nhuyễn thể, nhiễm độc, nhăn hiệu, thổ nhưỡng.
*V (viết): vũ lực, văng lai, văn cảnh,
vĩnh viễn, hùng vĩ, vĩ tuyến
*L (là): phụ lăo, nguyệt liễm, kết liễu,
lữ khách, lễ độ, thành lũy, lănh đạm, lẫm liệt
*D (dấu): dă man, dũng cảm, dung dưỡng,
dĩ nhiên, diễm lệ, diễn viên
*NG (ngă): ngôn ngữ, tín ngưỡng, ngưỡng
mộ, nghĩa cử, nghiễm nhiên, hàng ngũ, ngũ sắc, vị ngă, Nguyễn Du.
C̣n tất cả tiếng Hán Việt không bắt đầu
bằng các âm M, N, NH, V, L, D, và NG th́ cứ bỏ dấu hỏị Tuy nhiên, cần
lưu ư khoảng 20 chữ dưới đây không tuân theo luật vừa nêu:
kỹ (kỹ thuật, kỹ xảo, kỹ nữ), băi (băi
chức, băi khóa), bĩ (bĩ cực, vận bĩ), hữu (bằng hữu, hữu ích, hữu
khuynh), phẫu (giải phẫu), cữu (linh cữu), tiễn (tiễn biệt, tống tiễn,
hỏa tiễn), tiễu (tiễu trừ, tiễu phỉ), trẫm (tiếng vua xưng), trĩ (ấu
trĩ, chim trĩ), trữ (tích trữ), huyễn (huyễn hoặc), hỗ (hỗ trợ), hỗn
(hỗn loạn, hỗn hợp), hăm (giam hăm, hăm hại), đăng (phóng đăng, quang
đăng), quẫn (khốn quẫn, quẫn bách), xă (xă hội), hoăn (tŕ hoăn), quỹ
(thủ quỹ, quỹ tích), suyễn (bệnh suyễn), cưỡng (cưỡng ép), tuẫn (tuẫn
nạn), đễ (hiếu đễ), sĩ (kẻ sĩ)
Đọc thêm:
Khi sáng tạo ra hệ thống chữ viết abc,
các vị cố đạo không dùng lối viết "biểu ư" của chữ Hán (symbolic system)
mà lại dùng hệ thống kư hiệu để "biểu âm", nghĩa là "nghe nói ra sao th́
kư âm như vậy" (phonetic system), lấy giọng nói miền Bắc làm tiêu chuẩn
để xác định giọng nói và cách viết chung cho cả nước. Chính v́ vậy mà
người miền Bắc không viết sai chánh tả nhiều như người miền Trung và
miền Nam.
Trong quá tŕnh lắng nghe giọng miền Bắc,
rồi dùng bộ chữ La tinh để kư âm th́ các cố đạo không đủ chữ để ghi cho
hết các giọng của tiếng nói Việt Nam. Do đó, họ phải sáng tạo ra thêm kư
hiệu na ná như nguyên tắc chế biến chữ của người La Mă khi mượn bộ chữ
Hy Lạp.
Vào khoảng 1000 năm trước Tây lịch, người
Phoenicians và Semite (nay là người Do Thái, Ả Rập sống ở miền Đông
Mediterranean) khởi sự dùng các kư hiệu h́nh đồ (graphic signs) để ghi
lại âm thanh của tiếng nói. Người Hy Lạp mượn hệ thống chữ viết này để
lập ra bộ chữ Hy Lạp. Rồi người La Mă mượn từ bộ chữ Hy Lạp để tạo ra 23
chữ cái La tinh. Đến thời Trung Cổ, bộ chữ này được gọi là Trung Cổ Hy
Lạp (Medieval Greek) với khá nhiều cải thiện và được sử dụng trong
khoảng từ năm 800 đến 1500. Cuối cùng là hệ thống chữ viết ngày naỵ
Trong quá tŕnh sáng tạo bộ chữ La tinh, người La Mă đă biến chế, thêm
bớt chữ Hy Lạp để có thể phiên âm tiếng nói La tinh. Dưới đây là vài thí
dụ:
+++ V́ cần phân biệt 2 âm g và k, nhưng
bộ chữ Hy Lạp không có, cho nên họ đă lấy chữ C, thêm một dấu gạch ngang
chữ C để tạo ra chữ G.
+++ Người Hy Lạp cả chữ I cho nguyên âm I
và bán nguyên âm Y; do đó, để phân biệt với chữ I, người La Mă móc thêm
một dấu h́nh lưỡi câu để tạo thành chữ J.
+++ Chữ R của Hy Lạp: người Hy Lạp viết
chữ R giống như chữ P, v́ vậy, để phân biệt với chữ P sẵn có, người La
Mă quẹt thêm cái đuôi để tạo ra chữ R.
+++ Các chữ F, U, V, W và Y đều phát xuất
từ h́nh đồ Y của người Phoenician.
+++ Người La Mă dùng chữ Y cho nguyên âm
"U" và bán nguyên âm "W" và từ đó mà sinh thêm ra phụ âm "V" bằng cách
cắt cái đuôi của chữ Ỵ Vào thế kỷ 17, chữ U được sáng tạo và kéo dài măi
đến thế kỷ 19 th́ mới thực sự được hoàn chỉnh về nhiệm vụ của nó trong
hệ thống chữ cái: V được dùng để khởi sự một chữ (phụ âm) và U (nguyên
âm) có thể ở bất cứ vị trí nàọ
+++ Chữ W được sáng tạo trong thế kỷ 7 ở
Anh để ghi bán nguyên âm "w", đọc là "double -u" bởi v́ cách viết của
hai chữ "u" dính lạị Tuy nhiên, do phát minh ngành in cách nay khoảng
chừng 500 năm, chữ W được in thành hai chữ V: người Pháp đọc là
"double-v" nhưng người Anh vẫn đọc "double-u".
+++ Chữ Y đầu tiên được dùng để ghi âm
"u", tức upsilon. Dần dần bị sử dụng lẫn lộn với I; tuy nhiên, ngày nay
mọi người đă xác định và quy ước rơ ràng Y là bán nguyên âm và I là
nguyên âm.
3) Tiếng Hán Việt trong ca dao Việt Nam:
Tiếng Hán Việt có ảnh hưởng quá sức to
lớn trong tiếng nói Việt Nam! Cứ mở bất cứ tài liệu, báo chí Việt Nam
nào ra th́ người ta sẽ thấy đầy rẫy tiếng Hán; thậm chí ngay cả trong
h́nh thức văn chương truyền khẩu, b́nh dân nhất là ca dao, vốn được xem
là dùng toàn tiếng Việt thuần túy, cũng tràn đầy tiếng gốc Hán. Thử lấy
một thí dụ là bài ca dao "Lỡ Làng" trong cuốn Hán Văn Giáo Khoa Thư của
Vơ Như Nguyện và Nguyễn Hồng Giao. Bài này làm theo thể thơ lục bát biến
thể, thuần túy Việt Nam (gieo vần ở lưng chừng câu (yêu vận) trái với
cách gieo vần của thơ Hán là gieo vần ở chữ cuối câu cước vận):
Trèo lên cây bưởi hái hoa,
Bước xuống vườn cà hái nụ tầm xuân.
Nụ tầm xuân nở ra xanh biếc,
Em có chồng rồi anh tiếc lắm thay!
Ba đồng một mớ trầu cay,
Sao anh chẳng hỏi những ngày c̣n không?
(bản HVGKT: Sao anh không hỏi những ngày
c̣n không?)
Bây giờ em đă có chồng,
Như chim vào lồng, như cá cắn câu!
Cá cắn câu, biết đâu mà gỡ,
Chim vào lồng biết thuở nào ra ?
Thoạt đọc th́ ai cũng cảm thấy chỉ có hai
chữ "tầm xuân" (nghĩa là t́m xuân, tên một loài hoa) là tiếng Hán Việt,
ngoài ra bài ca dao dùng toàn tiếng Việt thuần túy. Tuy nhiên, xem kỹ
th́ không phải vậy. Những tiếng Hán Việt vẫn c̣n giữ nguyên âm Hán là:
hoa, tầm xuân, đồng, không, như, câu. Những tiếng Việt có gốc Hán là:
hái do chữ Hán "thái", vườn do chữ Hán "viên", cà do chữ Hán "gia", xanh
do chữ Hán "thanh", biếc do chữ Hán "bích", tiếc do chữ Hán "tích", thay
do chữ Hán "tai", lồng do chữ Hán "lung". Toàn bài có 71 chữ, trong đó
tiếng Hán chiếm 11 chữ, tiếng Hán Việt chiếm 10 chữ và tiếng Việt thuần
túy chiếm 50 chữ.
Chú thích:
Cần lưu ư rằng có tiếng vừa là tiếng Hán,
vừa là tiếng Việt thuần túy. Trong bài ca dao trên, các tiếng Hán "tầm,
đồng, và câu" vừa là tiếng Hán, vừa là tiếng Việt, có nghĩa khác nhau
như sau:
*Tầm (Hán): khoảng cách 8 thước Tàu (tầm
nh́n), bến so^ng, hâm lại, một loại cỏ, một loại cá, cái chảo lớn; nghĩa
trong bài là t́m (tầm nă, tầm chương trích cú, tầm sư học đạo).
*Tầm (Việt): bậy, vớ vẩn (nói tầm bậy,
tầm phào)
*Đồng (Hán): cùng như một (đồng bọn, đồng
âm, đồng bào, đồng ca, đồng cam cộng khổ, đồng bệnh tương lân), đứa bé
(tiểu đồng), con ngươi (đồng tử); nghĩa trong bài là đồng (kim loại)
Tiếng đồng đă biến nghĩa theo thời gian.
Nguyên người xưa đúc tiền bằng đồng nên hai chữ đồng tiền có nghĩa đơn
giản là tiền làm bằng đồng. Nhưng về sau, tiếng đồng không c̣n được hiểu
là chất đồng nữa mà biến thành một tiếng mới với một nghĩa mới dùng để
chỉ cái vật tṛn tṛn, dẹp dẹp, có lỗ (vuông hoặc tṛn) dùng để định giá
trị đồ vật. Thí dụ: đồng xu, đồng bạc. Rồi về sau nữa, khi giấy bạc xuất
hiện, mỗi tờ giấy thay cho mỗi đồng bạc tṛn tṛn trước kia cũng được
gọi là đồng. Thế là chữ đồng là chất đồng đến chữ đồng là đơn vị tiền tệ
ngày nay có cả một sự cách biệt về nghĩa khá xa.
*Đồng (Việt): đồng ruộng, đồng áng, đồng
bóng. Ca dao:
Rủ nhau đi cấy, đi cầy,
Bây giờ khó nhọc, có ngày phong lưu.
Trên đồng cạn, dưới đồng sâu,
Chồng cầy vợ cấy, con trâu đi bừa.
*Câu (Hán): đều, cong, bắt (câu lưu, câu
thúc), rănh nước, lưỡi câu, ngựa con chạy giỏi (thiên lư câu)
*Câu (Việt): câu văn, chim bồ câu, rau
câu, câu chuyện, câu nệ.
Bây giờ hăy xét một bài ca dao khác mà
tôi không nhớ tựa đề, chỉ c̣n lưu lại một cảm t́nh, khâm phục cho ư chí
cần cù kiếm sống của người dân quê lam lũ Việt Nam (chân phải cứng và đá
phải mềm!):
Người ta đi cấy lấy công,
Tôi đây đi cấy c̣n trông nhiều bề.
Trông trời, trông nước, trông mây,
Trông mưa, trông gio', trông ngày, trông
đêm,
Trông sao chân cứng, đá mềm,
Trời trong bể lặng mới yên tấm ḷng.
Bài này chỉ có một tiếng Hán Việt vẫn c̣n
giữ nguyên âm Hán là: công. Những tiếng Việt có gốc Hán là: trông do chữ
Hán "trướng", cứng do chữ Hán "cang, c̣n đọc là cương", yên do chữ Hán
"an". Toàn bài có 42 chữ, trong đó tiếng Hán chiếm 1 chữ, tiếng Hán Việt
chiếm 11 chữ và tiếng Việt thuần túy chiếm 30 chữ.
Sự kiện lẫn lộn tiếng Hán, Hán Việt và
Việt thuần túy đ̣i hỏi người Việt phải học kỹ lưỡng tiếng mẹ đẻ của ḿnh
để có thể hiểu, nói và viết tiếng Việt thành thạo, đúng chánh tả và dùng
đúng nghĩạ Không phải cứ sinh ra là người Việt th́ tự nhiên biết nói
tiếng Việt đúng giọng, xài đúng nghĩa và viết đúng chánh tả! Để hiểu
tiếng Việt cho thấu đáo th́ bắt buộc phải hiểu cái gốc chữ Hán của nó;
giống như muốn hiểu tiếng Pháp th́ phải lần về cái gốc La tinh, Hy Lạp
vậy.
4) Cách dùng chữ Hán Việt:
Trong văn học, một số rất đông người Việt
chủ trương không dùng tiếng Hán Việt, nhất là trong khoảng 700 năm phát
triển nền văn chương chữ Nôm (thế kỷ XIII - XIX). Gần đây là phong trào
Tự Lực Văn Đoàn, với nhiều nhà văn như Khái Hưng, Nhất Linh, Nguyễn Công
Hoan viết tiểu thuyết chú trọng phổ biến tiếng Việt thuần túy.
Văn thơ, tiểu thuyết, ca dao, tục ngữ
dùng tiếng Việt giản dị, dễ hiểu nên tạo một cảm giác gần gũi, thân mật,
đi thẳng vào tâm năo của người đọc. Thí dụ: bài thơ Đường luật "Thu
Điếu" của Nguyễn Khuyến (1835 - 1910), người duy nhất đỗ đầu cả ba kỳ
thi chữ Hán trong lịch sử Việt Nam (c̣n gọi là Tam Nguyên Yên Đổ):
Ao thu lạnh lẽo nước trong veo,
Một chiếc thuyền câu bé tẻo teo.
Sóng nước theo làn hơi gợn tí,
Lá vàng trước gió sẽ bay vèo.
Từng mây lơ lửng trời xanh ngắt,
Ngơ trúc quanh co khách vắng teo.
Tựa gối ôm cần, câu chẳng được,
Cá đâu đớp động dưới chân bèo.
Đây là bài thơ tả thu nổi tiếng nhất
trong văn thơ Nôm, cho đến nay chưa thấy bài nào có thể so sánh được!
Nét độc đáo của bài thơ là chỉ với 56 chữ b́nh dị mà tạo nên một phối
hợp rất đắc thể so với mọi ràng buộc gắt gao của thể thơ Đường. Vượt lên
trên kỹ thuật dùng chữ và âm vận, bài thơ c̣n vẽ nên một bức tranh thu
êm đềm ở miền quê Việt Nam, với màu sắc và đường nét thật nhẹ nhàng: một
chiếc thuyền nhỏ lờ lững trong ao, nước trong nhưng lạnh lẽo (gợi ư thời
gian là mùa thu), rồi sóng nước gợn tí, lá vàng bay, phía trên là những
từng mây lơ lửng trôi, để rồi lồng trong khung cảnh đó là một thi nhân:
Tựa gối ôm cần, câu chẳng được.
Cá đâu đớp động dưới chân bèo.
Lời thơ dễ dàng, âm điệu đơn giản nhưng
không chút tầm thường; nhất là cách dùng tử vận "eo" với các chữ Việt
Nam thuần túy: lạnh lẽo, trong veo, bé tẻo teo, sóng biếc, hơi gợn tí,
bay vèo, lơ lửng, vắng teo, tựa gối, đớp động, chân bèo" đă khiến bài
thơ rất đắc cách, mang lại một cái ǵ thong dong, nhàn hạ vốn dĩ thân
quen trong tâm hồn người Việt.
Tuy tiếng Việt thuần túy có nhiều đặc
điểm hay một cách riêng (có nhiều tiếng tượng thanh, tượng h́nh hơn so
với các tiếng khác: gió thổi ào ào, suối chảy róc rách, mưa tí tách rơi,
lom khom nhổ mạ, lững thững dạo chơi) nhưng phải biết cách sử dụng.
Trong thời gian trước năm 1975 và sau đó
độ năm năm, chánh quyền miền Bắc hô hào sử dụng tiếng Việt thuần túy.
Thay v́ dùng chữ "phi cơ trực thăng, thủy quân lục chiến, bảo sinh viện,
hội Hồng Thập Tự" th́ dùng "máy bay lên thẳng, lính thủy đánh bộ, nhà đỡ
đẻ, hội Chữ Thập Đỏ". Chữ máy bay lên thẳng có thể chấp nhận được nhưng
lính thủy đánh bộ th́ nghe kỳ quá. Thủy và bộ là tiếng Hán Việt đi với
hai tiếng Việt lính và đánh nghe loạc choạc, loảng xoảng. Nhà đỡ đẻ, hội
Chữ Thập Đỏ th́ nghe tục và xoàng quá, làm mất đi cái nghiêm chỉnh và
tầm cỡ của bệnh viện và hội.
Trong những năm gần đây, có lẽ v́ đă tới
tận mức của sự thái quá nên từ khuynh hướng "dùng tiếng Việt thuần túy"
lại đổi sang dùng toàn tiếng Hán Việt. Cái ǵ cũng vậy, hễ rơi vào thái
cực là saị Bây giờ, báo chí Việt Nam rất sính tiếng Hán Việt. Vào tháng
5, 2001, tôi về Việt Nam nghỉ hè, mua một số báo như: Công An, Pháp
Luật, Phụ Nữ, Thanh Niên để tự t́m hiểu về tiếng Việt ngày naỵ Càng xem
tôi càng kinh ngạc: tại sao họ lại ưa chuộng tiếng Hán Việt dữ quá! Các
chữ : bức xúc, ách tắc, giai điệu quê hương, chiến sĩ đặc nhiệm, chiến
sĩ trinh sát, chiến sĩ h́nh sự, thông báo chiêu sinh, tài khoản, nghệ
nhân, nghệ sĩ nhân dân, v.v... rơ ràng là rất khó hiểu đối với đại
chúng. Buông xấp báo ra mà tôi cảm thấy tối tăm mặt mũi, lỗ tai lùng
bùng.
Phải chăng sính dùng tiếng Hán Việt để
chứng tỏ sự thông thái uyên bác?
Thực ra, khách quan mà nói th́ tiếng Hán
Việt đă có một thời gian dài được tôn trọng. Nó được xem là loại ngôn
ngữ bác học, thậm chí là tiếng để nói với thần thánh và người chết. Ngày
xưa, người Việt Nam phải khấn tổ tiên bằng tiếng Hán Việt, khấn nôm (tức
tiếng Việt thuần túy) là vô lễ. Người xưa cũng không bao giờ dám dùng
giấy có ghi chữ Hán để gói các vật dơ bẩn. Có lẽ do truyền thống xa xưa
này mà tiếng Hán Việt thường được coi là sang hơn tiếng Việt thuần túy.
Gọi "thầy cả, thầy giáo, người phụ giúp thầy giáo, thầy căi, thầy chùa,
thầy thuốc, thầy lang, thầy bói, thầy coi tử vi, thầy pháp, thầy tướng,
thầy coi sao" nghe không sang bằng "linh mục, giáo sư, phụ khảo, phụ
giáo, luật sư, nhà sư (đôi khi nịnh bợ nên đặt ra các chức vị đại đức,
thượng tọa), bác sĩ, tử vi gia, pháp thuật gia, tướng số gia, chiêm tinh
gia, v.v..." Trong thực tế sinh hoạt cũng như sách vở, cái tính chất
"sang" này đă tạo ra không biết bao nhiêu lố lăng, khôi hài lẽ ra phải
cười nhưng tồi tệ quá đến nỗi có khi không sao cười được!
Tiếng Hán Việt được chuộng có lẽ v́ nghe
kêu. Điều này thấy rất rơ qua cách đặt tên con cái của người Việt Nam.
Đặt tên Ái thay cho Yêu, Bạch thay cho Trắng, Bảo thay cho Báu, Bân thay
cho Mộc mạc, Bích thay cho Xanh, Cường thay cho Mạnh, Diễm thay cho Đẹp,
Diệp thay cho Lá, Giang thay cho Sông, Đắc thay cho Được, Lương thay cho
Tốt, Trúc thay cho Tre, Hoa thay cho Bông, Lâm thay cho Rừng, Quyên thay
cho Đẹp, Nguyệt thay cho Mặt trăng, Thủy thay cho Nước, Liên thay cho
hoa sen, Mỹ thay cho Đẹp, Giai thay cho Đẹp, Minh thay cho Sáng, Hải
thay cho Biển, Sơn thay cho Núi, Long thay cho Rồng, v.v... Rất hiếm
thấy cô gái nào có tên Trần Thị Đẹp, Nguyễn Thị Nước, Phạm Thị Xanh. Ở
ngoại quốc, sau 1975, một số đông người Việt Nam chỉ giữ họ, c̣n tên th́
đổi ra John, Tom, Jack, Linda, Monique, Jane, Susane, Yvonne, v.v.....
Đọc tên John Tran, Monique Nguyen, Yvonne Phạm nghe cũng ngồ ngộ.
Về mặt ngôn ngữ học, căn cứ vào nguyên
tắc đồng nhất và thuần túy, người ta chủ trương nếu một khi dùng tiếng
Hán Việt cho một từ ngữ nào th́ phải dùng toàn tiếng Hán Việt, không nên
chen lẫn vừa tiếng Hán Việt, vừa tiếng Việt thuần túy. Tuy nhiên, có vài
trường hợp không xác định được, các tự điển không thống nhất với nhau.
Thí dụ: nói chánh trị hay chính trị? Aâm Hán là chính, âm Hán Việt là
chánh. Người Việt Nam dùng lẫn lộn chánh và chính trong tất cả trường
hợp, nhưng khi gọi các người đứng đầu th́ luôn luôn dùng chữ chánh
(chánh tổng, chánh văn pḥng, chánh án).
Thực tế dùng chữ một cách dễ dăi của
người Việt đă tạo ra nhiều từ ngữ ghép tiếng Hán Việt và tiếng Việt
thuần túy, xài bởi nhiều người và quá lâu cho nên mặc dù nghe lỉnh kỉnh
nhưng phải chấp nhận, không sao bác bỏ được. Thí dụ: (chữ Hán Việt viết
nghiêng và đậm)
nghĩ ngợi, danh tiếng, thuyền bè, thơ
văn, sách vở, công việc, th́ giờ, làng xă, trí óc, xương cốt, xác thịt,
đường lộ, cầu đường, hồ ao, đầu đuôi, chủ tớ, sức lực, lo liệu, tranh
dành, cầu xin, ẩn náu, sinh đẻ, sao chép, nịnh bợ, thiêu đốt, thay thế,
chiếm đóng, trao tặng, thoái lui, náo nức, hung tợn, ngu dại, liều mạng,
thanh vắng, yên lặng, tài giỏi, v.v...
Kết luận:
Điều đáng lưu ư là cố gắng dùng tiếng
Việt thuần túy khi có thể được; không có th́ mới dùng tới tiếng Hán Việt
để tránh bị gọi là "trưởng giả học làm sang, dốt hay nói chữ." Đừng
gượng ép dùng tiếng Hán Việt; những tiếng Hán Việt nào đă phổ thông, đă
Việt hóa rồi th́ tha hồ xài. Được vậy th́ giọng nói, câu văn nghe mới tự
nhiên. Trong trường hợp cần nghiêm trang như đặt tên trong giấy khai
sanh (khác với tên tục - để kiêng - như thằng Cu, cái Tẹo), tên cơ quan,
tên tổ chức hoặc cần diễn tả ư tứ một cách trang trọng, gọn gàng và
chính xác th́ nên dùng tiếng Hán Việt bởi v́ tiếng Hán Việt mang theo nó
tất cả cái sâu sắc, súc tích, chính xác của tiếng Hán
Tặng Kim Âu
Chính khí hạo nhiên! Tổ Quốc t́nh.
Nghĩa trung can đảm, cái thiên thanh.
Văn phong thảo phạt, quần hùng phục.
Sơn đỉnh vân phi, vạn lư tŕnh.
Thảo Đường Cư Sĩ.
