NHO GIÁO BÀN
VỀ LẤY DÂN LÀM GỐC
Mạnh Tử
VUA PHẢI LÀ VUA HIỀN
Mạnh Tử nói: “Vua
hiền th́ giữ ḿnh khiêm cung, ăn tiêu tiết kiệm, có lễ độ với kẻ bề tôi, và lấy
thuế của dân có chừng mực” (Hiền quân tất cung kiệm, lễ hạ, thủ ư dân hữu chế)
Mạnh tử, Đằng Văn
Công – thượng, tiết 3.
Bề trên phải giữ ḿnh
ngay thẳng và luôn tự xét ḿnh.
Mạnh Tử nói : “Ḿnh
yêu thương người mà người chẳng thân mến ḿnh, vậy ḿnh nên tự xét coi ḿnh có
đủ ḷng nhân hay chăng? Ḿnh cai trị người mà người chẳng phục tùng, vậy ḿnh
nên tự xét coi ḿnh có đủ trí sáng hay chăng? Ḿnh lấy lẽ mà đăi người, mà người
chẳng đáp lại, vậy ḿnh nên tự xét coi sự kính trọng của ḿnh có toàn vẹn chăng?
Ḿnh làm việc mà chẳng được kết quả theo ư muốn, vậy ḿnh nên tự xét để t́m
nguyên nhân thất bại. Bậc quốc trưởng trước hết phải giữ ḿnh cho ngay thẳng,
sau đó thiên hạ mới qui thuận theo ḿnh”.
Mạnh Tử, Ly Lâu –
thượng, tiết 4
Vua nhân nghĩa th́
mọi người nhân nghĩa.
Mạnh Tử nói : “Vua ăn
ở có nhân th́ chẳng ai cư xử bất nhân. Vua noi theo điều nghĩa, th́ chẳng ai bỏ
bê việc nghĩa”. (Quân nhân, mạc bất nhân. Quân nghĩa, mạc bất nghĩa).
Mạnh Tử, Ly Lâu – hạ,
tiết 5
VUA ĐỐI VỚI DÂN
“Dân lấy vua làm tâm,
vua lấy dân làm thân thể”. (Dân dĩ quân vi tâm, quân dĩ dân vi thể) - Lễ Kư
“Vua bởi dân mà c̣n,
cũng bởi dân mà mất” (Quân dĩ dân tồn, diệc dĩ dân vong) - Kinh Thư.
Cùng vui buồn với
dân.
Mạnh Tử nói với Tề
Tuyên Vương rằng: “…Nếu người bậc trên mà vui với sự vui của dân th́ dân cũng
vui với sự vui của ḿnh; nếu ḿnh buồn với sự buồn của dân th́ dân cũng buồn với
sự buồn của ḿnh. Bậc quốc trưởng mà chia vui với thiên hạ, chia buồn với thiên
hạ, th́ thế nào nền cai trị của ḿnh cũng có bề hưng vượng đó”.
Mạnh Tử, Lương Huệ
Vương – hạ, tiết 4.
Muốn được ḷng dân.
Mạnh Tử nói : “Kiệt
Trụ mất thiên hạ v́ mất dân, sở dĩ mất dân chính là v́ mất ḷng dân. Có được
thiên hạ là nhờ đường lối sau đây: Có được dân là có được thiên hạ. Có được dân
cũng do đường lối sau đây: Được ḷng dân là có dân. Muốn được ḷng dân th́ nên
như sau: Những ǵ dân thích th́ đem lại cho họ, tích tụ lại cho họ, những ǵ dân
ghét th́ chớ làm”.
Mạnh Tử, Ly Lâu –
thượng, tiết 9.
Dân có hằng sản mới
có hằng tâm.
Mạnh Tử nói : “Dân
thường ăn ở như thế này: nếu họ có của cải bền vững th́ họ có ḷng dạ bền vững;
nếu họ không có của cải bền vững th́ họ chẳng giữ được ḷng dạ bền vững. (Hữu
hằng sản giả hữu hằng tâm; vô hằng sản giả vô hằng tâm). Nếu ḷng dạ họ chằng
bền vững, th́ họ trở nên dông dài, càn dỡ, chẳng có việc ác nào mà họ chẳng dám
làm. Tới chừng họ vướng và ṿng tù tội, nhà cai trị cứ chiếu theo pháp luật mà
trừng phạt họ. Đó là bủa lưới dân vậy”.
Mạnh Tử, Đằng Văn
Công – thượng, tiết 3
Hoặc
Mạnh Tử, Lương Huệ
Vương – thượng, tiết 7
LẤY ĐỨC ĐỂ CAI TRỊ
Nhà cầm quyền bạo
nghịch và thấp hèn.
Đức Khổng Tử nói
rằng: “Nhà cầm quyền chẳng giáo hóa mà lại giết đi; như vậy gọi là ngược.Trước
chẳng dặn bảo người ta cho rành mạch, kế buộc người ta làm xong công việc một
cách cấp tốc, như vậy gọi là bạo. Tự ḿnh ra lệnh một cách chậm trễ, rồi kỳ hạn
cho người ta làm cho chóng, như vậy gọi là tặc. Khi cho ai vật ǵ th́ chẳng cho
ngay, c̣n so tính thiệt hơn một cách biển lận, như vậy gọi là cử chỉ của một
viên chức nhỏ đó”.
Luận ngữ, Nghiêu
viết, tiết 2
Mạnh Tử, Ly Lâu –
thượng, tiết 3
Phải giáo hóa dân.
Đức Khổng đến nước
Vệ, khen rằng: “Dân nước Vệ đông thay!” Ông Nhiễm Hữu hỏi: “Dân đă đông, nhà cầm
quyền phải làm ǵ cho họ nhờ?” Đáp: “Phải giúp cho họ giàu có”. Hỏi: “Họ đă giàu
có rồi, phải lam ǵ cho họ nữa?” Đáp: “Phải giáo hóa họ”.
Luận Ngữ, Tử Lộ, tiết
9
Lấy đức, lấy lễ mà
dẫn dắt dân.
Đức Khổng nói rằng:
“Nhà cầm quyền nếu chuyên dùng pháp lệnh mà dẫn dắt dân, chuyên dùng h́nh phạt
mà trị, th́ dân sợ mà chẳng phạm pháp đó thôi, chứ họ không biết xấu hổ. Vậy
muốn dẫn dắt dân, phải dùng đức hạnh; muốn trị dân phải dùng lễ tiết, th́ chẳng
những dân biết tội lỗi là đáng xấu hổ mà họ c̣n cảm hóa trở nên tốt lành”. (Đạo
chi dĩ chính, tề chi dĩ h́nh, dân miễn nhi vô sỉ. Đạo chi dĩ đức, tề chi dĩ lễ,
hữu sỉ thả cách).
Luận Ngữ, Vi Chính,
tiết 3
Làm cho đừng có kiện
tụng.
Đức Khổng nói rằng:
“Xử kiện th́ ta cũng xử được như người. Nhưng phải làm cho đừng có những việc
kiện tụng, há không phải là hay hơn sao?”
(Thính tụng ngô du
nhân giă. Tất giă sử vô tụng hồ?)
Luận Ngữ, Nhan Uyên,
tiết 13
DÂN LÀ QUƯ
Dân và trời.
“Trời thương xót dân,
điều ǵ dân muốn th́ trời nghe theo”. (Thiên căng vụ dân, dân chi dở dục, thiên
tất tùng chi) - Kinh Thư
Dân và trời
“Trời nhiền tự dân ta
nh́n, trời nghe tự dân ta nghe”. (Thiên thị tự ngă dân thị, thiên thính tự ngă
dân thính) - Kinh Thư
Dân là quư
Mạnh Tử nói rằng:
“Dân là quư hơn hết, kế đó là xă tắc; vua là nhẹ”. (Dân vi quư, xă tắc thứ chi,
quân vi khinh). V́ vậy, hễ ai được ḷng dân th́ được làm thiên tử, ai được ḷng
thiên tử th́ được làm vua chư hầu, ai được ḷng vua chư hầu th́ được làm quan
đại phu”
Mạnh Tử, Tận Tâm –
hạ, tiết 14
Khi biết “v́ dân”
Mạnh Tử nói rằng: “
Nhà cầm quyền v́ sự yên ổn cho dân, nên lúc phải sai khiến dân làm lụng, dân
chúng dẫu cực khổ, mà chẳng oán hờn. Nhà cầm quyền v́ lo bỏa toàn tính mệnh cho
dân, nên có khi giải quyết đứa phạm pháp, tuy trong dân chúng có kẻ phải chết,
mà họ chẳng oán nhà cầm quyền đă ra lệnh giết”.
Mạnh Tử, Tận Tâm –
thượng, tiết 12
Dân không tin th́
chính phủ đổ.
Tử Cống hỏi về cách
cai trị. Đức Khổng nói rằng: “Nhà cầm quyền cần có: lương thực đủ, binh lực đủ,
ḷng tin cậy của dân”. Tử Cống hỏi tiếp: “Ba điều ấy, bất đắc dĩ phải bỏ bớt th́
bỏ điều nào trước?” Đáp: “Bỏ binh lực”. Tử Cống hỏi nữa: “Nếu phải bỏ nữa th́ bỏ
điều nào?” Đáp: “Bỏ lương thực. Từ xưa đến nay, nếu trong nước thiếu lương thực
th́ xẩy ra nạn chết đói, chứ dân mà không tin th́ chính phủ phải đổ”.
Luận Ngữ, Nhan Uyên,
tiết 7.
Hết ḷng lo cho việc
dân việc nước.
Tử Trương hỏi về cách
cai trị. Đức Khổng nói rằng: “Trong tâm ḿnh lúc nào cũng lo việc dân việc nước,
chẳng biết mệt chán, và làm việc ǵ th́ cũng giữ niềm trung chính, hết ḿnh”.
(Cư chi vô quyện, hành chi dĩ trung).
Luận Ngữ, Nhan Uyên,
tiết 14
Tự ḿnh làm trước.
Tử Lộ hỏi về cách cai
trị. Đức Khổng nói rằng: “Tiên chi, lao chi” (Tự ḿnh nên làm trước, và phải
chịu khó mà lo liệu giúp đỡ dân). Tử Lộ xin được giải thêm, Đức Khổng nói: “Vô
duyện” (cứ thế mà làm, không biết mỏi).
Nếu chính đáng, không
ra lệnh, dân cũng làm.
Đức Khổng nói rằng:
“Nếu tự ḿnh giữ theo chính đạo, th́ chẳng đợi ra lệnh, dân cũng ăn ở trúng
phép; c̣n như tự ḿnh chẳng giữ theo chính đạo, th́ dẫu ra lệnh buộc dân theo,
họ cũng không theo”. (Kỳ thân chính, bất lệnh, nhi hành; kỳ thân bất chính, tuy
lệnh, bất tùng).
Luận Ngữ, Tử Lộ, tiết
6
Hết ḷng v́ dân, th́
sống: dân quư, chết: dân thương
Tử Cống nói: “…Thầy
ta (Đức Khổng Tử) nếu được nước nhà mà cai trị, ắt sẽ (như lời cổ ngữ nói): “Gây
dựng cho dân th́ dân sống tự lập, dắt đường cho dân th́ dân biết đường mà đi,
giúp dân yên ổn th́ dân đến với ḿnh, cảm động ḷng dân th́ dân biết ḥa thuận.
Như vậy, khi sống được dân tôn vinh, khi chết được dân thương tiếc”. (lập chi,
tư lập; đạo chi, tư hành; tuy chi, tư lai; động chi, tư ḥa. Kỳ sinh giă vinh;
kỳ tử giă ai).
Luận Ngữ, Tử Trương,
tiết 25.
Cai trị hoàn hảo,
phải có đủ trí, nhân, trang, lễ.
Đức Khổng nói rằng:
“Ḿnh có đủ trí thức để hiểu đạo trị dân, nhưng ḿnh chẳng có đủ ḷng nhân để
giữ ǵn, dẫu ḿnh có được đạo ấy, rồi cũng mất đi.
Ḿnh có đủ trí thức
để hiểu đạo trị dân, nhưng đến với dân, ḿnh chẳng đoan trang th́ dân chẳng kính
trọng ḿnh.
Ḿnh có đủ trí thức
để hiểu đạo trị dân, ḿnh có đủ ḷng nhân để giữ ǵn, ḿnh đoan trang khi đến
với dân, nhưng ḿnh chẳng theo lễ tiết mà trị dân, th́ ḿnh chưa đáng gọi là nhà
cai trị hoàn hảo” Luận Ngữ, Vệ Linh Công, tiết 32
Cai trị nhân đức, th́
dân chỉ bằng gậy gộc cũng đánh đuổi được giặc.
Mạnh Tử nói rằng:
“Với một vùng đất chỉ vuông vức trăm dặm, một vị vua chưa hầu có thể nổi lên làm
vua thiên hạ. Muốn được như vậy, vua cần phải thi hành phép cai trị nhân đức đối
với dân: giảm h́nh phạt, bớt thuế liễm, khiến dân siêng lo việc cày sâu cuốc
bẫm, làm vườn tược. Khuyến khích những kẻ trai tráng, trong những ngày nhàn hạ,
tu học những đức, hiếu, đễ, trung tín. Nhờ vậy mà khi ở nhà, họ biết thờ trọng
bậc cha anh; khi ra ngoài, họ biết kính nhường ngôi trưởng thượng.
Dân tâm đă lên đến
mức ấy, dẫu nhà cầm quyền chỉ cấp cho họ gậy gộc, họ cũng có thể đánh đuổi binh
tướng của nước Tần nước Sở vũ trang bằng áo giáp kiên cố và đao thương bén nhọn.
Mạnh Tử, Lương Huệ
Vương – thượng, tiết 5
Dân có của cải bền
vững th́ ḷng dạ mới bền vững.
Mạnh Tử nói rằng:
“Không có của cải bền vững, nhưng có ḷng dạ bền vững, duy kẻ sĩ mộ đạo mới được
như thế thôi. C̣n người thường dân, nếu họ không có của cải bền vững, th́ họ
chẳng giữ được ḷng dạ bền vững. Nếu ḷng dạ họ chẳng bền vững, họ trở nên bông
lông, tà vạy, xa xỉ, chẳng có việc ác nào mà họ chẳng dám làm. Tới chừng họ
vướng vào ṿng tù tội, nhà cai trị cứ chiếu theo luật pháp mà hành h́nh họ. Đó
là nhà cai trị bủa lưới gài bẫy dân vậy”.
Mạnh Tử, Lương Huệ
Vương – thượng, tiết
Tặng Kim Âu
Chính khí hạo nhiên! Tổ Quốc t́nh.
Nghĩa trung can đảm, cái thiên thanh.
Văn phong thảo phạt, quần hùng phục.
Sơn đỉnh vân phi, vạn lư tŕnh.
Thảo Đường Cư Sĩ.
