Phiên thiết Hán-Việt
Phiên thiết Hán-Việt là dùng cách phiên
thiết (反切),
tức là dùng âm của hai chữ khác (được coi là đă biết cách đọc) ghép lại
để chú âm cho cách đọc âm Hán-Việt của một chữ Hán.
Phiên thiết là một phương pháp ghi chú
cách đọc của người Trung Quốc, dùng trong các tự điển chữ Hán, trước khi
có phương pháp dùng chữ cái La Tinh để ghi chú cách đọc (gọi là bính âm
拼音).
Nghĩa là dùng âm của những chữ Hán thông dụng, mà chỉ dẫn cách đọc của
một chữ Hán ít thông dụng hơn hay là chữ mới. Người Việt Nam áp dụng
phép phiên thiết ấy cho các âm Hán-Việt tương ứng, gọi là phiên thiết
Hán-Việt.
Ví dụ: bạn không biết cách đọc chữ
東,
tra từ điển sẽ có phiên thiết
德紅切
(âm Hán-Việt là đức hồng thiết). Như vậy chữ
東
sẽ đọc là đông, v́ đông = đức + hồng, theo quy tắc lấy phụ âm đầu (thanh
mẫu 聲母)
của chữ thứ nhất ghép với vần (vận mẫu
韻母)
chữ thứ hai, riêng thanh điệu th́ xem quy tắc ở phần dưới.
Như vậy có thể có rất nhiều cách phiên
thiết cho một chữ Hán.
Sơ lược nguồn gốc
Chữ Hán là một thứ chữ do người Trung
Quốc sáng tạo, rồi dần dần trở thành một thứ văn tự chung cho một số dân
tộc ở vùng Đông Á và Đông Nam Á như Triều Tiên, Nhật Bản, Việt Nam...
Qua nhiều thế kỉ, chữ Hán đă được xem như là một thứ văn tự chính thống,
đem dùng vào việc giảng dạy, thi cử, hành chính, sáng tác văn học. Tuỳ
từng vùng từng xứ mà chữ Hán được phát âm khác nhau, ngay tại Trung Quốc
có nhiều giọng đọc khác nhau, như tiếng Quảng Đông, Phúc Kiến, Triều
Châu, Bắc Kinh... Các nước lân cận như Triều Tiên có cách đọc riêng của
người Triều Tiên, gọi là Hán-Triều (漢朝),
người Nhật có cách đọc riêng của người Nhật, gọi là Hán-Hoà (漢和),
người Việt Nam có cách đọc của ḿnh gọi là Hán-Việt (漢越).
Chữ Hán là một loại chữ biểu ư, không
phải là loại chữ biểu âm nên không thể nh́n vào mặt chữ mà đọc được. Thế
th́ người Trung Quốc dùng cách nào để đọc được thứ chữ ấy? Từ thời nhà
Đông Hán (東漢,
25-225) trở về trước, người Trung Quốc đă có lối chú âm bằng cách dùng
chữ đồng âm, gọi là trực âm (直音).
Trực âm là lối dùng chữ đồng âm để trực tiếp chú âm một chữ khác hay
dùng những chữ có âm gần giống, gọi là độc nhược (讀若)
độc như (讀如)
hay độc vi (讀為).
Nhưng lối trực âm không có chữ đồng âm th́ không chú âm được, c̣n lối
độc nhược, độc như, hay độc vi th́ có khuyết điểm là chú âm không chính
xác. V́ thế, thời Đông Hán đă có phép phiên thiết (反切).
Trước khi có phép phiên thiết, thời Xuân
Thu (春秋,
722-479 trước CN) người ta biết kết hợp hai âm lại làm một như:
不可—叵
— phả;
何不—盍
— hạp;
而已—耳
— nhĩ
之於—諸
— chư
之歟—諸
— chư
Phương pháp phiên thiết là một bước tiến
rất lớn so với lối chú âm như trực âm, độc nhược, độc như hay độc vi nêu
trên.
Ở đây chỉ bàn đến cách đọc chữ Hán theo
âm Hán-Việt, tức là lối đọc riêng của người Việt. Chủ yếu là dựa theo
phép phiên thiết trong các văn tự và từ điển Trung Quốc như: Khang Hy tự
điển (康熙字典),
Trung Hoa đại tự điển (中華大字典),
Từ Nguyên (辭源),
Từ Hải (辭海),
Trung văn đại từ điển (中文大辭典)
v.v.
Định nghĩa
Phương pháp phiên thiết được định nghĩa
như sau trong những bộ từ điển, những tác phẩm ngữ học xưa và nay như
sau:
Sách Lễ bộ vận lược (禮部韻略)
của Đinh Độ (丁度)
đời nhà Tống (宋)
giải thích hai chữ "phiên thiết" như sau:
音韻展轉相協謂之反，亦作翻；兩字相摩以成聲謂之切，其實一也
Âm và vận tuần tự hợp nhau gọi là Phiên
反
cũng viết là
翻.
Hai chữ mài cọ nhau để thành âm đọc gọi là thiết
切.
Thực ra chỉ là một mà thôi.
Quyển H́nh âm nghĩa tổng hợp đại tự điển
(形音義綜合大字典)
giải thích hai chữ "phiên thiết" như sau:
以兩字急讀而合成一字之音曰切，亦曰反切，又曰切韻
Lấy hai âm mài cọ với nhau thành một âm
nên gọi là phiên thiết, cũng gọi là thiết vận.
Sách Văn tự học toản yếu (文字學纂要)
dẫn chú thích của Trịnh Huyền (鄭玄)
đời nhà Hán về chữ "phiên" (反):
反，覆也
— Phiên là Lật lại; và dẫn chú thích của Cao Dụ (高裕)
đời Hán về chữ "thiết" (切):
切，摩也
– Thiết là mài cọ. Sách này ghép hai chú thích của Trịnh Huyền và Cao Dụ
để đi đến định nghĩa sau:
以二音反覆摩以成一音故名反切
Lấy hai âm mài cọ với nhau thành một âm,
ấy gọi là phiên thiết.
Từ Nguyên (辭源)
định nghĩa "phiên thiết" như sau:
以二字之音相切而成一音也：上一字為雙聲，亦謂之母音，下一字為疊韻，亦謂之字音
Lấy hai âm của hai chữ mài cọ với nhau
tạo thành một âm: chữ trên là song thanh chữ dưới là điệp vận.
Từ Hải (辭海)
định nghĩa "phiên thiết" như sau:
以二字之音切成一字之音之方法也
Phương pháp lấy âm của hai chữ mài cọ
thành âm của một chữ.
Từ Vị (辭彙)
của Lục Sư Thành (陸師成)
định nghĩa "phiên thiết" như sau:
用兩個字標注字音：以上字之聲和下字之韻切成一音
Dùng hai chữ nếu chú âm một chữ. Lấy
thanh (phụ âm đầu) và vận (vần) của chữ dưới mài cọ thành một âm.
Hán Việt từ điển (漢越詞典)
của Đào Duy Anh định nghĩa "phiên thiết" như sau:
Đem hai tiếng nói lái lại với nhau thành
một tiếng khác. Ví dụ: Ha với Cam thành Ham.
Sách Nguồn gốc và quá tŕnh h́nh thành
cách đọc Hán Việt của Nguyễn Tài Cẩn (Nhà xuất bản Khoa Học Xă hội, Hà
Nội, 1979), trang 109 viết: Phiên thiết – nếu nói một cách nôm na – th́
có thể định nghĩa là cách dùng hai chữ nói lái lại, để t́m ra cách đọc
của chữ thứ ba. Ta hăy trở lại ví dụ: đông = đô tông thiết. Rơ ràng là
dùng hai chữ Đô và chữ Tông nói lái lại, th́ sẽ t́m ra được cách đọc của
Đông. Bởi v́ Đông bao gồm phụ âm Đ của chữ Đô cộng với vần Ông của chữ
Tông: Đông = Đ(ô) + (T)ông.
Sách Nghiên cứu về chữ Nôm của Lê Văn
Quán (Nhà xuất bản Khoa Học Xă hội, Hà Nội, 1981), phần cuối chú trang
25 viết:
Phiên thiết là dùng hai chữ Hán ghép lại
để ghi âm đọc của một chữ. Ví dụ:
同
= 德紅切 – Đức hồng thiết = Đồng. Chữ trên đại biểu cho thanh mẫu, chữ dưới đại
biểu cho vần (vận mẫu) và thanh điệu.
Nói tóm lược: Phiên thiết là dùng âm của
hai chữ đă biết cách đọc để chú âm cho một chữ thứ ba, nghĩa là lấy phụ
âm đầu của chữ thứ nhất với vần của chữ thứ hai đọc nối liền lại theo
một quy tắc nhất định để đọc chữ thứ ba.
Ví dụ:
搖
= 余招切: Du + Chiêu thiết = Diêu.
Thuyết minh: Du có phụ âm đầu là D + iêu
là vần của chữ thứ hai = diêu. Quy tắc này gọi là Song thanh, Điệp vận.
Phiên thiết có âm khởi đầu là phụ âm[sửa
| sửa mă nguồn]
Song thanh & Điệp vận[sửa | sửa mă nguồn]
Song thanh (雙聲)
là phụ âm đầu (thanh mẫu
聲母)
của chữ t́m ra giống với phụ âm đầu của chữ thứ nhất. Ví dụ:
東
= 德紅切:
Đức + Hồng thiết = Đông. Chữ thứ nhất có phụ âm đầu là Đ chữ t́m ra là
Đông cũng có phụ âm đầu là Đ nên gọi là Song thanh.
Điệp vận (疊韻)
là vần (vận mẫu
韻母)
của chữ t́m ra giống với vần của chữ thứ hai. Ví dụ:
川
= 昌緣切:
Xương + Duyên thiết = Xuyên. Duyên, chữ thứ hai có vần là Uyên, chữ t́m
ra là Xuyên cũng có vần là Uyên nên gọi là Điệp vận.
Về thanh điệu cũng có các quy tắc nhất
định, được gọi là cùng bậc, đồng loại.
Cùng bậc & Đồng loại[sửa | sửa mă nguồn]
Cùng bậc là bậc thanh của chữ t́m ra
giống bậc thanh của chữ thứ nhất. Ví dụ:
抓
= 側絞切: Trắc + Giảo thiết = Trảo. Chữ t́m ra là Trảo có dấu hỏi thuộc bậc phù
giống với chữ thứ nhất là Trắc có dấu sắc cũng thuộc bậc phù nên gọi là
cùng bậc.
Đồng loại là loại thanh t́m ra giống với
loại thanh của chữ thứ hai. Ví dụ:
偅
= 主勇切: Chủ + Dũng thiết = Chủng. Chữ t́m ra là Chủng có dấu hỏi thuộc loại
thanh thượng giống với chữ thứ hai là Dũng có dấu ngă cũng thuộc loại
thanh thượng nên gọi là đồng loại.
Công thức bỏ dấu t́m ra[sửa | sửa mă
nguồn]
Chữ thứ nhất
Ngang Sắc (´) Hỏi (᾿) Huyền
(`) Ngă (~) Nặng (·)
Chữ thứ hai Ngang
Ngang Ngang Ngang Huyền
Huyền Huyền
Sắc (´) Sắc Sắc Sắc Nặng
Nặng Nặng
Hỏi (᾿) Hỏi Hỏi Hỏi
Ngă Ngă Ngă
Huyền (`) Ngang
Ngang Ngang Huyền Huyền
Huyền
Ngă (~) Hỏi Hỏi
Hỏi Ngă Ngă Ngă
Nặng (·) Sắc Sắc
Sắc Nặng Nặng Nặng
Phụ âm đầu, vần & thanh điệu[sửa | sửa mă
nguồn]
Trước khi áp dụng quy tắc trên để đọc
được lối phiên thiết trong các tự và từ điển Trung Quốc, chúng ta cần
phải biết qua âm (thanh mẫu), vần (vận mẫu) và thanh điệu của tiếng
Hán-Việt.
Phụ âm đầu
Phụ âm đầu là bộ phận phụ khởi đầu của
một âm tiết trừ đi phần vần và thanh diệu. Căn cứ vào vị trí cấu âm, phụ
âm đầu được chia làm ba vị trí: loạt phụ âm môi, loạt phụ âm lưỡi và phụ
âm tắc thanh hầu.
Loạt phụ âm môi: b, ph, v, m. Ví dụ:
巴
(ba), 非
(phi), 文
(văn), 木
(mộc).
Loạt phụ âm lưỡi:
Loạt phụ âm đầu lưỡi: t, th, tr, s, đ, n,
l, d. Ví dụ:
三
(tam), 天
(thiên),
中 (trung),
生
(sinh), 年
(niên), 老
(lăo), 也
(dă), 多
(đa).
Loạt phụ âm mặt lưỡi: ch, x, gi, nh. Ví
dụ: 主
(chủ), 春
(xuân), 甲
(giáp), 牙
(nha).
Loạt phụ âm gốc lưỡi: k, (c, q), kh, ng,
(ngh). Ví dụ:
旗
(ḱ), 姑
(cô), 軍
(quân), 可
(khả), 我
(ngă), 義
(nghĩa).
Phụ âm tắc thanh hầu: h. Ví dụ:
海
(hải).
Vần[sửa | sửa mă nguồn]
Vần là bộ phận chủ yếu của âm tiết trừ đi
thanh điệu, phụ âm đầu (nếu có). Căn cứ vào phương thức cấu tạo, chúng
ta có thể chia vần ra làm các loạt như sau:
Loạt vần không có âm cuối: i, y, (uy),
ia, ê (uê), ư, ưa, ơ, a (oa), u, ô, o. Ví dụ:
之
(chi), 美
(mĩ), 規
(quy), 地
(địa), 細
(tế), 稅 (thuế),
四 (tứ),
乘
(thừa), 初
(sơ), 个
(cá), 化
(hoá), 瓜
(qua), 夫
(phu), 古
(cổ), 儒
(nho).
Loạt vần có âm cuối là bán nguyên âm: ai
(oai), ơi, ôi, ây, ưu, ao, iêu (yêu). Ví dụ:
待
(đăi), 話
(thoại),
怪 (quái),
亥
(hợi), 杯
(bôi), 西
(tây), 狗
(cẩu), 久
(cửu), 高
(cao), 料
(liệu), 腰
(yêu).
Thuyết minh: i, y, o, u đứng sau các âm
chính đều là bán nguyên âm cuối.
Loạt vần có phụ âm cuối m/p: am, ap, âm
(im), ấp, iêm (yêm), iêp. Ví dụ:
甘
(cam), 法
(pháp), 心
(tâm), 今
(kim), 念
(niệm), 淹
(yêm), 涉
(thiệp).
Thuyết minh: m, p đứng sau các âm chính
đều là phụ âm cuối.
Loạt vần có phụ âm cuối n/t: an (oan), at
(oat), ân (ăn, uân), ăt, ât (uât), ôn, ôt, iên (yên, uyên), iêt (yêt,
uyêt). Ví dụ:
安
(an), 短
(đoản), 官
(quan), 怛
(đát), 脫 (thoát),
括
(quát), 引
(dẫn), 根
(căn), 君
(quân), 瑟
(sắt), 乙
(ất), 戌
(tuất), 尊
(tôn), 沒
(một), 典
(điển), 煙
(yên), 川
(xuyên),
列 (liệt),
咽
(yết), 血
(huyết).
Thuyết minh: n, t đứng sau các âm chính
đều là phụ âm cuối.
Loạt vần có phụ âm cuối ng/c: ang,
(oang), ac, ăng (oăng), ăc (oăc), ung, uc, ưng, ưc, ương, ươc, ong, oc,
ông (uông), ôc (uôc). Ví dụ:
邦
(bang), 皇
(hoàng),
光 (quang),
各
(các), 朋
(bằng), 弘
(hoằng),
色 (sắc),
或
(hoặc), 虢
(quắc), 恭
(cung), 目
(mục), 証
(chứng),
食 (thực),
央
(ương), 掠
(lược), 龍
(long), 捉
(tróc), 公
(công), 尪 (uông),
谷 (cốc),
屬
(thuộc),
國 (quốc).
Thuyết minh: ng/c đứng sau các âm chính
đều là phụ âm cuối.
Loạt vần có phụ âm cuối nh/ch: inh
(uynh), ich, anh (oanh), ach (oach). Ví dụ:
丁
(đinh), 兄
(huynh),
昔 (tích),
境
(cảnh), 橫
(hoành),
迫 (bách),
劃
(hoạch),
郭 (quách).
Thuyết minh: ng/c đứng sau các âm chính
đều là phụ âm cuối.
Thanh điệu[sửa | sửa mă nguồn]
Thanh điệu là sự nâng cao hoặc hạ thấp
giọng nói trong một âm tiết. Trong tiếng Hán trước đây có bốn thanh:
b́nh 平,
thượng 上,
khứ 去, nhập 入;
mỗi thanh có hai bậc là phù
浮
và trầm 沈
(hoặc thanh
清/trọc
濁; thượng
上/hạ
下;
ngày nay thường gọi là âm
陰/dương
陽).
Như vậy, tổng cộng có 8 thanh bậc: phù b́nh (浮平),
trầm b́nh (沈平),
phù thượng (浮上),
trầm thượng (沈上),
phù khứ (浮去),
trầm khứ (沈去),
phù nhập (浮入),
trầm nhập (沈入).
Lưu ư là âm tiếng Hán hiện đại (tiếng Hán phổ thông, dựa trên phương ngữ
Bắc Kinh) chỉ có 4 thanh bậc: phù b́nh (tên thông dụng hiện nay là âm
b́nh), trầm b́nh (tên thông dụng hiện nay là dương b́nh), thượng thanh
và khứ thanh (không chia bậc). Tiếng Việt có 6 thanh điệu (biểu thị
bằng: không dấu, huyền, sắc, hỏi, ngă, nặng), nhưng âm Hán-Việt lại quy
về bốn thanh điệu và hai bậc của tiếng Hán v́ dựa vào phiên thiết của âm
tiếng Hán.
Loại thanh
Bậc thanh B́nh
平
Thượng
上
Khứ
去
Nhập (có p, t, ch ở cuối)
入
phù
浮
thanh
清
thượng
上
ngang
(không dấu)
trừ các trường hợp dưới đây hỏi
(?) sắc
(/) sắc
(/)
trầm
沈
trọc
濁
hạ
下
huyền
(\)
ngang (những chữ khởi đầu bằng l, m, n,
ng, nh, d, v)
theo Lê Ngọc Trụ
ngă
(~) nặng
(.) nặng
(.)
Thanh b́nh: Có hai bậc, phù và trầm.
Thanh b́nh bậc phù (phù b́nh hay âm b́nh)
là những tiếng không dấu, tức thanh ngang. Ví dụ:
阿
(a), 香 (hương).
Thanh b́nh bậc trầm (trầm b́nh hay dương
b́nh) là những tiếng có dấu huyền. Ví dụ:
陀
(đà), 田
(điền), 神
(thần).
Điều cần chú ư là các chữ thanh ngang bắt
đầu bằng l, m, n, ng, nh, d, v đều thuộc "trầm b́nh" ("hạ b́nh") trong
cách áp dụng phiên thiết (Lê Ngọc Trụ) như minh
明,
nhân 人,
vân 云, nếu không sẽ sai về bậc thanh. Điều này rất ít tác giả nhấn mạnh.
Thanh thượng: Có hai bậc, phù và trầm.
Thanh thượng bậc phù (phù thượng) là
những tiếng có dấu hỏi. Ví dụ:
把
(bả), 海
(hải), 斬
(trảm).
Thanh thượng bậc trầm (trầm thượng) là
những tiếng có dấu ngă. Ví dụ:
母 (mẫu), 女
(nữ), 語
(ngữ).
Thanh khứ:
Thanh khứ bậc phù (phù khứ) là những
tiếng có dấu sắc. Ví dụ:
鬥
(đấu), 放
(phóng),
進 (tiến).
Thanh khứ bậc trầm (trầm khứ) là những
tiếng có dấu nặng. Ví dụ:
大 (đại), 在
(tại), 妄
(vọng).
Thanh nhập:
Thanh nhập bậc phù (phù nhập) là những
tiếng có phụ âm cuối là p, t, ch, c và có dấu sắc. Ví dụ:
答
(đáp), 切
(thiết),
責 (trách),
捉
(tróc).
Thanh nhập bậc trầm (trầm nhập) là những
tiếng có phụ âm cuối là p, t, ch, c và có dấu nặng. Ví dụ:
沓
(đạp), 滅
(diệt), 石
(thạch),
濯 (trạc).
B́nh
平
Thượng 上
Khứ 去
Nhập 入
Phù
浮
Trầm 沉
Phù 浮
Trầm 沉
Phù 浮
Trầm 沉
Phù 浮
Trầm 沉
ba
巴
bà 婆
đảng 黨
đăng 蕩
bái 拜
bại 敗
thấp 濕
thập 十
đa
多
đà 陀
hải 海
hăi 駭
báo 報
bạo 暴
thất 七
thật 實
gia
加
già 伽
hổ 虎
hỗ 互
tứ 四
tự 寺
bách 百
bạch 白
thương
商
thường 常
tỉnh 省
tĩnh 靖
xá 舍
xạ 射
bác 博
bạc 薄
Phiên thiết có âm khởi đầu là nguyên
âm[sửa | sửa mă nguồn]
Chữ thứ nhất có âm khởi đầu là nguyên âm,
chữ t́m ra cũng có âm khởi đầu là nguyên âm nhưng âm khởi đầu của chữ
t́m ra không nhất thiết phải giống âm khởi đầu của chữ thứ nhất mà
thường là âm khởi đầu của phần vần chữ thứ hai, rồi áp dụng công thức bỏ
dấu trên th́ sẽ t́m ra được âm đọc của chữ mà ḿnh muốn t́m.
Thanh b́nh[sửa | sửa mă nguồn]
阿
= 於何切
— Ư hà thiết = A (KH, THĐTĐ)
阿
= 厄何切
— Ách hà thiết = A (TN, TH)
烏
= 哀都切
— Ai đô thiết = Ô (KH, TVĐTĐ)
烏
= 汪胡切
— Uông hồ thiết = Ô (THĐTĐ)
嫣
= 衣旜切
— Y chiên thiết = Yên (TN, TH)
嫣
= 於虔切
— Ư kiền thiết = Yên (TV, THĐTĐ)
Thanh thượng[sửa | sửa mă nguồn]
隱
= 倚謹切
— Ỷ cẩn thiết = Ẩn (TN, TH)
擁
= 於隴切
— Ư lũng thiết = Ủng (KH, THĐTĐ)
苑
= 於阮切
— Ư nguyễn thiết = Uyển (KH, TVĐTĐ)
Thanh khứ[sửa | sửa mă nguồn]
亞
= 衣駕切
— Y giá thiết = Á (TN, TH)
愛
= 烏代切
— Ô đại thiết = Ái (KH, THĐTĐ)
奧
= 阿誥切
— A cáo thiết = Áo (TN, TH)
Thanh nhập[sửa | sửa mă nguồn]
浥
= 乙入切
— Ất nhập thiết = Ấp (KH, THĐTĐ)
浥
= 衣吸切
— Y hấp thiết = Ấp (TN, TH)
遏
= 阿葛切
— A cát thiết = Át (TN, TH)
遏
= 烏割切
— Ô cát thiết = Át (KH)
遏
= 阿割切
— A cát thiết = Át (THĐTĐ)
益
= 伊昔切
— Y tích thiết = Ích (KH, THĐTĐ, TN, TH)
惡
= 遏鄂切
— Át ngạc thiết = Ác (KH, THĐTĐ, TN, TH)
惡
= 阿各切
— A các thiết = Ác (TN, TH)
Chú ư: Những chữ t́m ra có âm khởi đầu là
nguyên âm chỉ có bậc phù chứ không có bậc trầm.
Chuyển đổi con chữ khi phiên âm[sửa | sửa
mă nguồn]
Chuyển đổi phụ âm đầu[sửa | sửa mă nguồn]
Chuyển c thành gi
伽
= 求迦切
— Cầu ca thiết = Già (KH, THĐTĐ)
伽
= 具牙切
— Cụ nha thiết = Già (KH, THĐTĐ)
價
= 古訝切
— Cổ nhạ thiết = Giá (KH)
價
= 居迓切
— Cư nhạ thiết = Giá (KH, THĐTĐ)
減
= 古斬切
— Cổ trảm thiết = Giảm (KH, THĐTĐ)
頰
= 古協切
— Cổ hiệp thiết = Giáp (KH)
頰
= 吉協切
— Cát hiệp thiết = Giáp (KH, THĐTĐ)
覺
= 古嶽切
— Cổ nhạc thiết = Giác (KH)
Chuyển th thành x:
Trong hai chữ phiên thiết, chữ thứ nhất
có phụ âm đầu là th và có bậc thanh trầm, vần của chữ thứ hai có âm
chính là a th́ phụ âm đầu th phải đổi thành x.
蛇
= 食遮切
— Thực cha thiết = Xà (KH)
蛇
= 時耶切
— Thời da thiết = Xà (TN, TH)
蛇
= 時遮切
— Thời cha thiết = Xà (TH)
社
= 常野切
— Thường dă thiết = Xă (KH, THĐTĐ)
社
= 市野切
— Thị dă thiết = Xă (TN, TH)
射
= 神夜切
— Thần dạ thiết = Xạ (KH, THĐTĐ)
射
= 食夜切
— Thực dạ thiết = Xạ (TN, TH), (KH, THĐTĐ)
Trong hai chữ phiên thiết, chữ thứ nhất
có phụ âm đầu là th, vần của chữ thứ hai có âm chính là a và có loại
thanh khứ, th́ phụ âm đầu th phải đổi thành x.
舍
= 試夜切
— Thí dạ thiết = Xá (TH)
舍
= 始夜切
— Thuỷ dạ thiết = Xá (KH, THĐTĐ)
Chuyển đổi âm chính[sửa | sửa mă nguồn]
Bỏ âm đệm u và chuyển y thành i: Trong
hai chữ phiên thiết, chữ thứ nhất có phụ âm đầu là b, ph, v, chữ thứ hai
có vần uy, uyên th́ bỏ âm đệm u và chuyển y thành i:
非
= 夫威切
— Phu uy thiết = Phi (TN, TH)
圓
= 王權切
— Vương quyền thiết = Viên (KH)
圓
= 于權切
— Vu quyền thiết = Viên (KH, THĐTĐ, TN, TH)
園
= 羽元切
— Vũ nguyên thiết = Viên (KH)
Những điểm cần lưu ư khi phiên thiết[sửa
| sửa mă nguồn]
Phiên thiết của những người Trung Hoa
dùng cho người Trung Hoa chứ không phải dùng cho người đọc ra âm
Hán-Việt.
Trong cách đọc Hán-Việt, có những chữ
không đọc theo phiên thiết mà đọc theo thói quen của người trước.
因
= 於真切
— Ư chân thiết = Ân (KH)
因
= 伊真切
— Y chân thiết = Ân (KH, THĐTĐ)
因
= 衣巾切
— Y cân thiết = Ân (TN, TH)
Nhưng người trước đọc là Nhân.
一
= 於悉切
— Ư tất thiết = Ất (KH, THĐTĐ)
一
= 益悉切
— Ích tất thiết = Ất (KH, THĐTĐ)
一
= 衣悉切
— Y tất thiết = Ất (KH, THĐTĐ)
Nhưng người trước đọc là Nhất.
比
= 補委切
— Bổ uỷ thiết = Bỉ (KH)
比
= 筆旨切
— Bút chỉ thiết = Bỉ (TN, TH)
Nhưng người trước đọc là Tỉ.
扇
= 式戰切
— Thức chiến thiết = Thiến (KH, THĐTĐ)
扇
= 試堰切
— Thí yến thiết = Thiến (KH, THĐTĐ)
Nhưng người trước đọc là Phiến.
轟
= 呼宏切
— Hô hoành thiết = Hoanh (KH, THĐTĐ)
Nhưng người trước đọc là Oanh.
里
= 良已切
— Lương dĩ thiết = Lĩ (KH)
里
= 兩耳切
— Lưỡng nhĩ thiết = Lĩ (KH, THĐTĐ)
里
= 離矣切
— Li hĩ thiết = Lĩ (TN, TH)
Nhưng người trước đọc là Lí
陵
= 力膺切
— Lực ưng thiết = Lừng (KH)
Nhưng người trước đọc là Lăng.
昇
= 識蒸切
— Thức chưng thiết = Thưng (KH)
昇
= 書蒸切
— Thư chưng thiết = Thưng (KH, THĐTĐ)
昇
= 詩膺切
— Thi ưng thiết = Thưng (TN, TH)
Nhưng người trước đọc là Thăng.
勝
= 詩證切
— Thi chứng thiết = Thứng (KH, THĐTĐ)
Nhưng người trước đọc là Thắng.
矣
= 移里切
— Di lĩ thiết = Dĩ (TN, TH)
矣
= 羽已切
— Vũ dĩ thiết = Vĩ (KH, THĐTĐ)
Nhưng người trước đọc là Hĩ.
並
= 部迥切
— Bộ huưnh thiết = Bịnh (KH)
Nhưng người trước đọc là Tịnh.
匹
= 品入聲
— Phẩm nhập thanh = Phấp (KH)
Nhưng người trước đọc là Thất.
譬
= 嚭去聲
— Phỉ khứ thanh = Phí (KH, THĐTĐ)
Nhưng người trước đọc là Thí.
瑟
= 所櫛切
— Sở tất thiết = Sất (KH, THĐTĐ)
Nhưng người trước đọc là Sắt.
今
= 居吟切
— Cư ngâm thiết = Câm (KH, THĐTĐ)
Nhưng người trước đọc là Kim.
Những tiếng có phụ âm đầu d, l, m, n, ng,
nh, hay v thuộc thanh b́nh bậc trầm, nhưng khi đọc và viết thanh b́nh
bậc phù (tức không dấu).
移
= 弋支切
— Dực chi thiết = Di (KH, THĐTĐ)
離
= 呂支切
— Lữ chi thiết = Li (KH, THĐTĐ)
磨
= 莫婆切
— Mạc bà thiết = Ma (KH, THĐTĐ)
那
= 諾阿切
— Nặc a thiết = Na (KH, THĐTĐ)
俄
= 五何切
— Ngũ hà thiết = Nga (KH, THĐTĐ)
疑
= 語其切
— Ngữ ḱ thiết = Nghi (KH, THĐTĐ)
瓤
= 汝陽切
— Nhữ dương thiết = Nhương (KH, THĐTĐ)
雩
= 羽俱切
— Vũ cu thiết = Vu (KH, THĐTĐ)
V́ thế nên những tiếng có phụ âm đầu d,
m, ng, ngh, nh, v dù không dấu (tức thanh ngang) cũng thuộc thanh b́nh
bậc trầm.
Cách phiên thiết theo Lê Ngọc Trụ[sửa |
sửa mă nguồn]
Lê Ngọc Trụ có bài Lối đọc chữ Hán Tập
san Đại học Văn Khoa (Sài G̣n) 1968, được đăng lại trong Từ điển Hán
Việt. Hán ngữ cổ đại và hiện đại, Nhà xuất bản Trẻ thành phố Hồ Chí Minh
1999 của Trần Văn Chánh. Lê Ngọc Trụ đưa ra bảng đối chiếu 4 thanh
(b́nh, thượng, khứ, nhập) 2 bực (thượng, hạ) với 6 thanh Việt: ngang,
sắc, huyền, hỏi, ngă, nặng:
Tứ thinh Hán Việt
Thượng b́nh (âm b́nh): ngang
Hạ b́nh (dương b́nh): huyền và những chữ
không dấu bắt đầu bằng l, m, n, ng, nh, d, v như: lê, minh, nhi, dân,
văn, v.v.
Thượng thượng: hỏi
Hạ thượng: ngă (và một số chữ ngoại lệ:
nặng)
Thượng khứ: sắc
Hạ khứ: nặng
Thượng nhập (có c, ch, t, p cuối): sắc
Hạ nhập (có c, ch, t, p cuối): nặng
và công thức để áp dụng phiên thiết:
A = B + C thiết
A khởi đầu bằng phụ âm khởi đầu của B
(nếu có), và lấy vần của C
B: bực1 thanh1, C: bực2 thanh2 -> A: bực
1 thanh 2
Lê Ngọc Trụ cho thí dụ:
"Tiên"
仙,
KHTĐ chua "tương + nhiên" hoặc "tô + tiền", Từ Nguyên và Từ Hải chua
"tức + nhiên"
"Tiền"
前,
KHTĐ chua "tạc + nhiên" hoặc "tài + tiên", Từ Nguyên và Từ Hải chua "tề
+ nghiên"
"Tô + tiền thiết", tuy tiếng sau là
"tiền" (dấu huyền, "hạ b́nh" thinh), nhưng tiếng trước là "tô" (không
dấu, thuộc thanh "âm") nên kết quả phải là thanh "b́nh thinh", không
dấu: "t + iên ngang": "tiên".
"Tài + tiên thiết", hoặc "tề + nghiên
thiết", tiếng "tiên" và "nghiên", không dấu ở thanh "b́nh thinh", nhưng
v́ tiếng trước "tài" hoặc "tề" là tiếng có dấu huyền, thuộc "trọc âm",
nên kết quả phải t́m ra "trọc b́nh thinh", dấu huyền: "t + iên huyền":
"tiền".
Phương pháp Lê Ngọc Trụ dễ nhớ, nhưng
phải chú ư trường hợp "hạ b́nh" và "hạ thượng".
Xem thêm
Bính âm tiếng Hán
Phiên âm Hán-Việt
de Francis, John. Colonialism and
Language Policy in Viet Nam. The Hague: Mouton Publishers, 1977.
Viết tắt[sửa | sửa mă nguồn]
KHTĐ: Khang Hy Tự Điển
THĐTĐ: Trung Hoa Đại Từ điển
TN: Từ Nguyên
TH: Từ Hải
TVĐTĐ: Trung Văn Đại Từ điển
Tham khảo[sửa | sửa mă nguồn]
Đào Duy Anh: Hán Việt Từ điển.
Lê Ngọc Trụ: Lối đọc chữ Hán Tập san Đại
học Văn Khoa (Sài G̣n) 1968
Nguyễn Tài Cẩn: Nguồn gốc và quá tŕnh
h́nh thành cách đọc Hán Việt, Nhà xuất bản Khoa Học Xă hội, Hà Nội, 1979
Lê Văn Quán: Nghiên cứu về chữ Nôm, Nhà
xuất bản Khoa Học Xă hội, Hà Nội, 1981.
Trẩn văn Chánh:Từ điển Hán Việt, Hán ngữ
cổ đại và hiện đại, Nhà xuất bản Trẻ Thành phố Hồ Chí Minh 1999
Lễ bộ vận lược (禮部韻略)
của Đinh Độ (丁度)
đời Tống (宋).
Từ Vị (辭彙)
của Lục Sư Thành.
H́nh âm nghĩa tổng hợp đại tự điển
形音義綜合大字典.
Văn tự học toản yếu (文字學纂要).
Từ Nguyên (辭源).
Từ Hải (辭海).
"Lối đọc chữ Hán" của Lê Ngọc Trụ, 1968.
Bài này được Thượng tọa Thích Phước Cẩn,
trụ tŕ chùa Phước Hậu (Trà Ôn) biên soạn vào năm 2000 với sự hỗ trợ của
ni sinh Thiền viện Viên Chiếu và Chân Nguyên Đỗ Quốc Bảo.
Tặng Kim Âu
Chính khí hạo nhiên! Tổ Quốc t́nh.
Nghĩa trung can đảm, cái thiên thanh.
Văn phong thảo phạt, quần hùng phục.
Sơn đỉnh vân phi, vạn lư tŕnh.
Thảo Đường Cư Sĩ.
